حجتالاسلام والمسلمین سیدمحمدحسن جواهری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفتوگو با
خبرگزاری بینالمللی قرآن(ایکنا) درباره اصول و معیارهای ترجمه قرآن گفت: اصول كلى ترجمه بين زبانى در کتاب روششناسی ترجمه قرآن مورد توجه قرار گرفته و آشنايى با زبان مبدأ و فهم درست متن مبدأ، آشنايى و تسلط كافى بر زبان مقصد، آشنايى با زبانشناسى مقابلهاى و امانتدارى در ترجمه را شامل میشود و در این راستا مترجم باید دقت بیشتری کند و در رابطه با مبانی نیز رعایت مبانی فقهی و کلامی در ترجمه الزامی است، از سوی دیگر مترجم باید با اصول تفسیر آشنایی کاملی داشته باشد تا ترجمه خوب و متقنی ارائه شود.
وی افزود: در رابطه با ترجمه باید گروهی وجود داشته باشد که ترجمه را از نظر علمی و فنی ویرایش کند که معمولاً این موضوع حلقه مفقوده بوده و کمتر به آن توجه و پرداخته میشود.
جای خالی ترجمههای رسانهای و آزاد
جواهری در پاسخ به این پرسش که ترجمه منتشر شده، چه اندازه به این اصول و معیارها پایبند بوده است؟ ادامه داد: ترجمه ایدهآل و مورد انتظاری که ظرفیت رسیدن به آن وجود دارد، به نظر میرسد هنوز به آن نرسیدهایم، همچنین گونههایی از ترجمه مورد نیاز است که اصلاً به آنها پرداخته نشده و جای آنها خالی است؛ به عنوان مثال ترجمه رسانهای وجود ندارد، منظور از این ترجمه، ترجمهای است که بتوان آن را بهراحتی در رادیو خواند؛ چراکه در ترجمههای فعلی نمیتوان این کار را انجام داد و نمیتوان مشخص کرد که چه بخشی مربوط به اصل ترجمه بوده و چه بخشی توضیحات اضافی است؛ از اینرو این ترجمه حمل بر این میشود که همه مربوط به کلام خداوند است، به همین دلیل توضیحاتی که ارائه میشود باید حساب شده باشد.
وی در ادامه عنوان کرد: ترجمه آزاد نیز به معنای علمی آن وجود ندارد و جای خالی ترجمه اقتباسی از قرآن نیز به صورت موضوعی یا کامل دیده میشود. شيوايی و انطباق كامل ترجمه بر زبان معيار، از ویژگیهای بارز ترجمه آزاد است. به این معنی که در این نوع ترجمه، مخاطب هيچگاه بوی ترجمه را احساس نمىكند، و دچار خستگى نمىشود، از اینرو براى کودکان و نوجوانان ترجمه مناسبی است و در صورتی که با متن مبدأ فاصله نگیرد برای عموم نیز ترجمه خوبی است. ذکر این نکته ضروری است که در صورتی که ترجمه آزاد از زبان مبدأ فاصله گیرد، به مرز اقتباس وارد میشود.
عدم توجه به ترجمهپژوهی در دانشکدهها
جواهری ترجمههای تفسیری را مورد اشاره قرار داد و گفت: منظور از ترجمههای تفسيرى شرح و بسط مطالب و متن مبدأ به زبان مقصد، ارائه توضيحهاى تفسيرى در ضمن ترجمه و برداشتهاى تفسيرى از متن مبدأ است که بر این اساس، تفسیر نمونه، منهجالصادقين و ترجمه الهىقمشهاى قابل ذکر است. در این نوع ترجمه مترجم، موظف است ابهامهاى متن را کاهش دهد و از تفسیر کمک بگیرد، اما نباید در کاربردهای تفسیری افراط شود و در این راستا بهتر است تا جايی كه امكان دارد آراى تفسيرى از اصل ترجمه تفکیک شود.
وی در ادامه در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه با وجود مشکلات متعدد در ترجمههای قرآن، جای ترجمهپژوهی در دانشگاهها چه اندازه خالی است و چه اندازه راهاندازی آن را ضروری میدانید؟ بیان کرد: اگر واحدهای ویژه ترجمه قرآن برای دانشجویان رشتههای الهیات، علوم قرآن، حدیث و ... باشد، کافی است، اما اگر رشته ترجمه قرآن در دانشگاهها وجود داشته باشد، باید هدفگذاری شود که این زمینه را فعلاً ضروری نمیدانم، اما برای پژوهشکدههای مرتبط راهاندازی آن میتواند مؤثر باشد که در حال حاضر این موضوع در پژوهشکدهها مورد توجه نیست.
تأثیر منفی نبود ترجمهپژوهی قرآن
جواهری تصریح کرد: اگر بخواهیم رشتهای با عنوان ترجمه قرآن در دانشگاهها راهاندازی کنیم، باید اول بستر آن را فراهم کنیم که این بستر در پژوهشکدهها فراهمتر است و باید در آنجا گروه ترجمه قرآن تعریف و از نظر ابعاد نظری و فرآوردهها نیازسنجی شود و نتایج حاصل از پژوهشهای محققان عرضه شود و زمینه کارهای وسیع به تدریج توسعه یابد که متأسفانه این نگاه، همت و رویکرد دیده نمیشود، در حالی که بسیار مورد نیاز است.
وی در ادامه گفت: گونههایی از ترجمه تعریف شده که حتی یک نمونه موفق از آن را نداریم؛ به عنوان مثال باید بر روی ترجمههای موضوعی قرآن کارهای بیشتری صورت گیرد و نیازسنجی شود و در حوزه نظری هم پژوهشهایی انجام دهیم، با توجه به اینکه چنین پژوهشهایی وقتگیر هستند و باید از سوی مراکز و پژوهشکدهها پشتیبانی شوند، کمتر کسی به سراغ این پژوهشها میرود و اثر نبود آن را در ترجمههای قرآن میبینیم. به هر حال اولین گام این است که یکی از مراکز مرتبط با پژوهشگاههایی مانند فرهنگ و اندیشه اسلامی، علوم و فرهنگ اسلامی، مرکز فرهنگ و معارف قرآن و ... در این راستا اقدام کند.
چالشهای اساسی یک پژوهشگر در حوزه ترجمهپژوهی
این پژوهشگر در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه کسی که وارد این حوزه میشود، چالشهای اساسی که با آنها مواجه خواهد شد، چه مسائلی هستند، بیان کرد: کسی که وارد این حوزه میشود، باید در ابتدا مباحث نظری ترجمه قرآن را مورد توجه قرار دهد و مطالعه کند و تصور نکند که زبان مادریاش است و مشکلی نخواهد داشت، بلکه باید بهتدریج به رفع نیازها و مشکلات بپردازد و از همان ابتدا مطالعه کند و دوره کارورزی ترجمه را هم بگذارند و در ادامه کاستیهای موجود در حوزه ترجمه قرآن را شناسایی کند و به رفع این نیازها بپردازد و در نهایت حاصل این پژوهشها مورد استفاده و کاربرد قرار گیرد تا نیازی را پاسخ دهد.
جواهری در ادامه در پاسخ به اینکه ترجمهای داریم که برای استفاده قشر دانشگاهی مناسب باشد، گفت: نمیتوان این گونه بیان کرد؛ چرا که سلایق مختلفی در این عرصه وجود دارد و در هر گونه از ترجمهها بهترینهایی دارند، به عنوان مثال حوزه ترجمه معنای وفادار، بهترین دارد، ترجمه تفسیری هم بهترین دارد و یا اینکه در حوزه ترجمه آزاد به معنای علمی ترجمهای وجود ندارد و کسانی که مایلند ترجمه روان بخوانند و یا ترجمهای که نزدیک به ساختارهای مبدأ باشد ترجمههای خوبی انجام شده است؛ ترجمههایی مانند ترجمه آیتالله مکارم شیرازی روان است، ترجمه وزیری حجتالاسلام صفوی را پیشنهاد نمیکنم، اما ترجمه رحلی آن پسندیده است و قلم خوبی دارد و کاستیهایی دارد که اکنون در حال رفع آنهاست؛ ترجمه شیخ حسین انصاریان نیز ترجمه خوبی است، بنابراین ترجمههای خوب زیاد هستند، اما ممکن است از برخی ابعاد دارای کاستیهایی باشند. آن ترجمهای که بتوان با خاطرجمعی ارائه کرد، متأسفانه ترجمهای را نمیشناسم. اما ترجمههایی که عنوان کردم، همگی خوب هستند.
زبانشناسی مقابلهای از عربی به فارسی نیازمند پژوهش
وی درباره اینکه در ترجمههای عنوان شده، چه حوزهای از آنها نیازمند ترجمهپژوهی است، عنوان کرد: به اندازه کافی در حوزه زبانشناسی ترجمه کار شده است، کسانی که میخواهند وارد این حوزه شوند، بحثهای مرتبط با زبانشناسی مقابلهای از عربی به فارسی نیاز به پژوهش دارد؛ به عنوان مثال اینکه تأکیدهایی که در ادبیات عرب بهویژه ادبیات گذشته عرب وجود دارد، چه اندازه با محتوا مرتبط است و چه اندازه زبانی است، این امر نیازمند پژوهش است و کار شایستهای در این زمینه انجام نشده است و یا بحث «تضمین» که بحث گستردهای است، متأسفانه نه در تفاسیر به آن پرداخته شده و نه در ترجمهها. البته در ترجمه به صورت بسیار مختصر پرداخته شده است؛ در حالی که بحث مهمی بوده و نیاز به چندین پژوهش دارد. کلمات مترادفنما و نزدیک به هم از نظر محتوا و از نظر واژهشناسی نیز در ترجمهها باید مورد بررسی قرار گیرد.
وی یادآور شد: ما نیاز به ترجمههایی داریم که هیچ کاری در رابطه با آنها انجام نشده است و یکی از این موارد این است که مباحث نظری آنها موجود است، اما فرآوردهای وجود ندارد و اگر کسانی بخواهند در این زمینه کار کنند، باید هم به مباحث نظری و هم فرآوردهها توجه کنند و راهکارهایی تعریف شود که مترجمان، این پژوهشها را در ترجمههای خود لحاظ کنند، البته گفتههای ما به این معنی نیست که زحمات مترجمان را نادیده بگیریم، بلکه نگاه ما ایدهآل است.