حجت‌الاسلام سبحانی:
نظریه علم دینی، مهر اسلامی زدن به علوم سکولار است
گروه حوزه‌های علمیه: عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با نقد سه لایه نظریه علم دینی آیت‌الله العظمی جوادی آملی گفت: نظریه علم دینی، مهر اسلامی زدن به علوم سکولار است؛ ضمن اینکه در ارتباط با علوم تجربی روز، ناکارآمد، مبهم و دارای تناقضاتی است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)؛ حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی، امروز ۵ بهمن ماه در کرسی مناظره، نقد و بررسی دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی درباره ماهیت علم دینی که در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد گفت: نقد نظریات بزرگان به معنای تنقیص نیست بلکه سفارش خود ایشان است تا ابعاد وسیع‌تری از مباحث مورد بررسی قرار گیرد.
وی افزود: آیت‌الله جوادی آملی معتقد است که علم دینی مبتنی بر جهان‌بینی دینی و دارای روش است و اگر روش به کار نیاید دینی نیست و به لحاظ کاربرد نیز به دینی و غیر دینی تقسیم می‌شود.
سبحانی بیان کرد: من در سه لایه به این نظریه، نقد دارم، در درون این نظریه، مطالبی وجود دارد که ابهام درونی و تناقض دارد؛ می‌گوید موضوع دانش، خلقت است پس باید علت غایی در گزاره‌ها ملحوظ باشد؛ اما وقتی عمیق شدیم می‌بینیم استاد، آن را نقض کرده و گفته اگر کسی منکر جهان باشد و سکولار باز هم علمش، اسلامی خواهد بود.
این محقق و استاد حوزه علمیه اظهار کرد: در خصوص روش نیز گفته شده که روش باید دینی باشد؛ ولی در عمل، مبنایی برای روش‌شناسی گذاشته شده است که علم تجربی و فرایند دستیابی به محسوسات را تایید می‌کند و در نهایت به ما می‌گوید دغدغه‌مند روش نباشید و اگر عالمان تجربی کار خود را به درستی انجام داداند و اطمینان یافتند گزاره واقع است، علم است و حجیت دارد و اسلامی بودن علم هم بیش از این نیست.
استاد حوزه و دانشگاه و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: این نظریه روشن نمی‌کند که آیا درنظرگرفتن علت فاعلی و غایی در حوزه دانش تجربی، جزء اسلامی شدن دانش هست یا نیست؟ این نظریه روشن نمی‌کند که آیا صرف اطمینان به واقعیت، جزء حقیقت است یا خیر؟.
سبحانی بیان کرد: لایه دوم نقد من، ناکارآمدی این نظریه نسبت به دانش‌های موجود تجربی است؛ وقتی ما سخن از دانش تجربی می‌آوریم با یک واقعیت بیرونی از دانش سر و کار داریم، تاریخ و سابقه‌ای دارد و در محافل آکادمیک مورد پژوهش و تعلیم و تعلم است؛ ولی این نظریه دور از این دنیای دانش موجود به نظریه‌پردازی در باب علم دینی پرداخته و تصویری از دانش تجربی تصویر شده که ابن‌سینا و دیگران داشته‌اند.
این استاد حوزه علمیه تصریح کرد: استاد به صراحت فرموده‌اند اگر ما در علم، به واقع رسیدیم، علم است؛ وگرنه اگر دانش در حد فرضیه باقی ماند اساسا علم نیست در صورتی که امروز منطق تولید دانش خلق فرضیات در باب واقعیت و به آزمون زدن آن و نشان دادن کارآمدی و تاثیر آن‌هاست.
سبحانی اظهار کرد: معتدل‌ترین داوری این است که دانش مرهون درانداختن فرضیات و ایجاد فرضیه‌های رقیب برای فرضیات گذشته و رسیدن به معرفت نسبی است؛ امروز در علم از یقین سخنی نیست و علم بدون فرضیه پیش نمی‌رود و محتوای نظریه علم دینی در تنافی با این موضوع است.
نظریه فاقد کارآمدی است
این استاد حوزه علمیه با بیان اینکه این نظریه، هیچ کارآیی در ارتباط با وضعیت امروز حوزه و دانشگاه و تولید علم دینی ندارد عنوان کرد: لایه سوم نقد من این است که بپذیریم اصل نظریه درست و کارآمد و خالی از ابهام است، ولی باز هم این نظریه نه تنها نظریه در باب علم دینی نیست بلکه معتقد است که علم، دینی و غیر دینی ندارد.
وی افزود: این نظریه می‌گوید اسلامی و غیراسلامی بودن علم، در دانش تجربی، بی‌معناست و هر کسی براساس تجربه به پدیده‌ها بنگرد و دچار وهم و خیال نشده و در آزمایشگاه به اطمینان برسد، علم اسلامی است؛ خواه تولیدکننده علم، مومن و یا سکولار و غیر مومن باشد؛ لذا سکولار بودن و نبودن هیچ ارتباطی به اسلامی و غیراسلامی بودن نظریه ندارد.
سبحانی ادامه داد: ایشان علت اسلامی بودن یک گزاره، را در صحت آن در تجربه بیان می‌کند؛ این نظریه که در ظاهر می‌خواهد پیکره همه دانش‌های بشری را دینی کند بهترین مجوز برای ورود علم سکولار به حوزه علم دینی و مهر اسلامی زدن به علوم سکولار است؛ نتیجه این نظریه این نیست که ما دانش‌ها را در سطح دانش‌ها به اسلامی و غیراسلامی بلکه به درست، نادرست، صادق و ناصادق تقسیم کرده‌ایم.
سبحانی همچنین در بخش دوم وقت خود در این مناظره اظهار کرد: این نظریه در آغاز، اسلامی و غیراسلامی بودن را توضیح می‌دهد، ولی همین مسئله به صراحت در فرمایشات خود استاد نقض می‌شود.
وی افزود: هیچ انسان عاقلی نیست که در آزمایشگاه تحقیق کند و اصل عدم تناقض را در نظر نگیرد؛ در صورتی که ادعا شده که غایت و فاعلیت است که بر این موضوع اثر می‌گذارد البته همین بحث نیز توسط خود استاد جوادی آملی در مطالب دیگرشان نقض شده است.
سبحانی تصریح کرد: ایشان معتقد است ما شیمی و فیزیک غیراسلامی نداریم و تبیین کار خدا، حتما اسلامی است هرچند فهمنده آن را نداند؛ سؤال این است که پس تاثیر متافیزیک در دانش تجربی چیست؟
این استاد حوزه و دانشگاه عنوان کرد: دیدگاه ایشان با کسانی که می‌گویند علوم تجربی اگر حقیقت بود، علم است و شما چرا سخن از اسلامی و غیراسلامی بودن می‌کنید، هیچ فرقی نمی‌کند؛ زیرا امروز کسانی در دانشگاه هستند که می‌گویند حوزه وقت خود را تلف می‌کند، ما علم دینی و غیردینی نداریم.
وی افزود: امروز نظریات علم دینی بر سر مصادیق و تئوری‌های مشخص بحث می‌کنند بنابراین صرف ادعا مهم نیست که این نظریه به آن اکتفا کرده است و هیچ مدلی را برای آنچه که نفی کرده ارائه نمی‌دهد.
سبحانی تصریح کرد: ایشان معیار حجیت را کشف و کشف را هم تابع یقین ضروری با همین ابزار می‌دانند ضمن اینکه ایشان باید راه نشان دهند و گزاره خدا هست یا نیست و خلقت، هدفمند است یا نیست را باید ارائه دهند و تا این مسئله روشن نشود این نظریه هیچ سودی ندارد.
وی با بیان اینکه این نظریه اساسا در فضای غیرواقعی و غیرناظر به علوم تجربی است افزود: این نظریه ناظر به علوم تجربی موجود نیست؛ این نظریه فرضیه را علم نمی‌داند بنابراین نمی‌تواند در مورد علوم تجربی کنونی سخنی داشته باشد.
سبحانی اظهار کرد: آیا متافیزیک الهی و یا الحادی در دانش تجربی موثر است یا نه؟ استاد می‌گویند موثر نیست؛ نظریه ایشان تاثیر متافیزیک الهی و الحادی را در حوزه گزاره‌های تجربی ثابت نمی‌کند بلکه آن را نفی نیز می‌کند.
وی افزود: اگر این نظریه را بپذیریم یعنی تمام اهتمام دانشمندان در حوزه علوم باید سراغ این برود که نظریات تجربی را به درستی اعمال کنند و انجام دهند؛ این نظریه منتهی به این مسئله است که دانشگاه بگوید حوزه دست از سر من بردار و تنها در جایی که ما مشکل روشی داشتیم به ما تذکر دهید.
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا بهروزی‌لک، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این کرسی در قالب سؤالی گفت: علامه جوادی آملی وقتی سخن از علم اسلامی می‌آورند ناظر به ثبوت است و در حدی که صائب است، آن را اسلامی می‌دانند و این مسئله باید در نقد این نظریه مورد توجه باشد.
وی با اشاره به آیه شریفه «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِیهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَکِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا» اظهار کرد: قرآن فرموده آسمان‌هاى هفتگانه و زمین و هر کس که در آن هاست او را تسبیح مى گویند و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش تسبیح او مى گوید ولى شما تسبیح آن‌ها را درنمى یابید به راستى که او همواره بردبار [و]آمرزنده است یعنی ملحد هم با اینکه منکر است، ولی مخلوقیت خود را نشان می‌دهد و به کشف قوانین پدیده‌های عالم می‌پردازد.
وی تاکید کرد: آیت‌الله جوادی تعریف خودش از علم را دارد و اشکال ایشان به علوم پراگماتیستی، ناقدانه است که باید در نقد نظریه علم دینی به این مسئله مبنایی توجه شود.
همچنینن برخی افراد حاضر نیز نقد‌هایی را به سخنان ناقد این کرسی وارد کردند.
حجت‌الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا نیز به نقد سخنان وی پرداخت و گفت: مهمترین بحث این نظریه نقد به وضعیت علوم تجربی کنونی است که تنها محسوسات و مسائل تجربه‌پذیر را علم می‌دانند در صورتی که آیت‌الله جوادی برای فاعلیت و غایت، نقش مهمی در نظر می‌گیرد.
یادآور می‌شود براساس اعلام، ابراهیم علیپور، دبیر علمی این کرسی، قرار است بخش دوم آن در اسفند ماه سال جاری برگزار شود همچنین سلسله جلسات مناظره با موضوعات مختلف و با حضور استادان مختلف در دستور کار این پژوهشگاه و گروه فلسفه و کلام قرار دارد.
وی افزود: آیت‌الله جوادی آملی معتقد است که علم دینی مبتنی بر جهان‌بینی دینی و دارای روش است و اگر روش به کار نیاید دینی نیست و به لحاظ کاربرد نیز به دینی و غیر دینی تقسیم می‌شود.
سبحانی بیان کرد: من در سه لایه به این نظریه، نقد دارم، در درون این نظریه، مطالبی وجود دارد که ابهام درونی و تناقض دارد؛ می‌گوید موضوع دانش، خلقت است پس باید علت غایی در گزاره‌ها ملحوظ باشد؛ اما وقتی عمیق شدیم می‌بینیم استاد، آن را نقض کرده و گفته اگر کسی منکر جهان باشد و سکولار باز هم علمش، اسلامی خواهد بود.
این محقق و استاد حوزه علمیه اظهار کرد: در خصوص روش نیز گفته شده که روش باید دینی باشد؛ ولی در عمل، مبنایی برای روش‌شناسی گذاشته شده است که علم تجربی و فرایند دستیابی به محسوسات را تایید می‌کند و در نهایت به ما می‌گوید دغدغه‌مند روش نباشید و اگر عالمان تجربی کار خود را به درستی انجام داداند و اطمینان یافتند گزاره واقع است، علم است و حجیت دارد و اسلامی بودن علم هم بیش از این نیست.
استاد حوزه و دانشگاه و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: این نظریه روشن نمی‌کند که آیا درنظرگرفتن علت فاعلی و غایی در حوزه دانش تجربی، جزء اسلامی شدن دانش هست یا نیست؟ این نظریه روشن نمی‌کند که آیا صرف اطمینان به واقعیت، جزء حقیقت است یا خیر؟.
سبحانی بیان کرد: لایه دوم نقد من، ناکارآمدی این نظریه نسبت به دانش‌های موجود تجربی است؛ وقتی ما سخن از دانش تجربی می‌آوریم با یک واقعیت بیرونی از دانش سر و کار داریم، تاریخ و سابقه‌ای دارد و در محافل آکادمیک مورد پژوهش و تعلیم و تعلم است؛ ولی این نظریه دور از این دنیای دانش موجود به نظریه‌پردازی در باب علم دینی پرداخته و تصویری از دانش تجربی تصویر شده که ابن‌سینا و دیگران داشته‌اند.
این استاد حوزه علمیه تصریح کرد: استاد به صراحت فرموده‌اند اگر ما در علم، به واقع رسیدیم، علم است؛ وگرنه اگر دانش در حد فرضیه باقی ماند اساسا علم نیست در صورتی که امروز منطق تولید دانش خلق فرضیات در باب واقعیت و به آزمون زدن آن و نشان دادن کارآمدی و تاثیر آن‌هاست.
سبحانی اظهار کرد: معتدل‌ترین داوری این است که دانش مرهون درانداختن فرضیات و ایجاد فرضیه‌های رقیب برای فرضیات گذشته و رسیدن به معرفت نسبی است؛ امروز در علم از یقین سخنی نیست و علم بدون فرضیه پیش نمی‌رود و محتوای نظریه علم دینی در تنافی با این موضوع است.
نظریه فاقد کارآمدی است
این استاد حوزه علمیه با بیان اینکه این نظریه، هیچ کارآیی در ارتباط با وضعیت امروز حوزه و دانشگاه و تولید علم دینی ندارد عنوان کرد: لایه سوم نقد من این است که بپذیریم اصل نظریه درست و کارآمد و خالی از ابهام است، ولی باز هم این نظریه نه تنها نظریه در باب علم دینی نیست بلکه معتقد است که علم، دینی و غیر دینی ندارد.
وی افزود: این نظریه می‌گوید اسلامی و غیراسلامی بودن علم، در دانش تجربی، بی‌معناست و هر کسی براساس تجربه به پدیده‌ها بنگرد و دچار وهم و خیال نشده و در آزمایشگاه به اطمینان برسد، علم اسلامی است؛ خواه تولیدکننده علم، مومن و یا سکولار و غیر مومن باشد؛ لذا سکولار بودن و نبودن هیچ ارتباطی به اسلامی و غیراسلامی بودن نظریه ندارد.
سبحانی ادامه داد: ایشان علت اسلامی بودن یک گزاره، را در صحت آن در تجربه بیان می‌کند؛ این نظریه که در ظاهر می‌خواهد پیکره همه دانش‌های بشری را دینی کند بهترین مجوز برای ورود علم سکولار به حوزه علم دینی و مهر اسلامی زدن به علوم سکولار است؛ نتیجه این نظریه این نیست که ما دانش‌ها را در سطح دانش‌ها به اسلامی و غیراسلامی بلکه به درست، نادرست، صادق و ناصادق تقسیم کرده‌ایم.
سبحانی همچنین در بخش دوم وقت خود در این مناظره اظهار کرد: این نظریه در آغاز، اسلامی و غیراسلامی بودن را توضیح می‌دهد، ولی همین مسئله به صراحت در فرمایشات خود استاد نقض می‌شود.
وی افزود: هیچ انسان عاقلی نیست که در آزمایشگاه تحقیق کند و اصل عدم تناقض را در نظر نگیرد؛ در صورتی که ادعا شده که غایت و فاعلیت است که بر این موضوع اثر می‌گذارد البته همین بحث نیز توسط خود استاد جوادی آملی در مطالب دیگرشان نقض شده است.
سبحانی تصریح کرد: ایشان معتقد است ما شیمی و فیزیک غیراسلامی نداریم و تبیین کار خدا، حتما اسلامی است هرچند فهمنده آن را نداند؛ سؤال این است که پس تاثیر متافیزیک در دانش تجربی چیست؟
این استاد حوزه و دانشگاه عنوان کرد: دیدگاه ایشان با کسانی که می‌گویند علوم تجربی اگر حقیقت بود، علم است و شما چرا سخن از اسلامی و غیراسلامی بودن می‌کنید، هیچ فرقی نمی‌کند؛ زیرا امروز کسانی در دانشگاه هستند که می‌گویند حوزه وقت خود را تلف می‌کند، ما علم دینی و غیردینی نداریم.
وی افزود: امروز نظریات علم دینی بر سر مصادیق و تئوری‌های مشخص بحث می‌کنند بنابراین صرف ادعا مهم نیست که این نظریه به آن اکتفا کرده است و هیچ مدلی را برای آنچه که نفی کرده ارائه نمی‌دهد.
سبحانی تصریح کرد: ایشان معیار حجیت را کشف و کشف را هم تابع یقین ضروری با همین ابزار می‌دانند ضمن اینکه ایشان باید راه نشان دهند و گزاره خدا هست یا نیست و خلقت، هدفمند است یا نیست را باید ارائه دهند و تا این مسئله روشن نشود این نظریه هیچ سودی ندارد.
وی با بیان اینکه این نظریه اساسا در فضای غیرواقعی و غیرناظر به علوم تجربی است افزود: این نظریه ناظر به علوم تجربی موجود نیست؛ این نظریه فرضیه را علم نمی‌داند بنابراین نمی‌تواند در مورد علوم تجربی کنونی سخنی داشته باشد.
سبحانی اظهار کرد: آیا متافیزیک الهی و یا الحادی در دانش تجربی موثر است یا نه؟ استاد می‌گویند موثر نیست؛ نظریه ایشان تاثیر متافیزیک الهی و الحادی را در حوزه گزاره‌های تجربی ثابت نمی‌کند بلکه آن را نفی نیز می‌کند.
وی افزود: اگر این نظریه را بپذیریم یعنی تمام اهتمام دانشمندان در حوزه علوم باید سراغ این برود که نظریات تجربی را به درستی اعمال کنند و انجام دهند؛ این نظریه منتهی به این مسئله است که دانشگاه بگوید حوزه دست از سر من بردار و تنها در جایی که ما مشکل روشی داشتیم به ما تذکر دهید.
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا بهروزی‌لک، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این کرسی در قالب سؤالی گفت: علامه جوادی آملی وقتی سخن از علم اسلامی می‌آورند ناظر به ثبوت است و در حدی که صائب است، آن را اسلامی می‌دانند و این مسئله باید در نقد این نظریه مورد توجه باشد.
وی با اشاره به آیه شریفه «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِیهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَکِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا» اظهار کرد: قرآن فرموده آسمان‌هاى هفتگانه و زمین و هر کس که در آن هاست او را تسبیح مى گویند و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش تسبیح او مى گوید ولى شما تسبیح آن‌ها را درنمى یابید به راستى که او همواره بردبار [و]آمرزنده است یعنی ملحد هم با اینکه منکر است، ولی مخلوقیت خود را نشان می‌دهد و به کشف قوانین پدیده‌های عالم می‌پردازد.
وی تاکید کرد: آیت‌الله جوادی تعریف خودش از علم را دارد و اشکال ایشان به علوم پراگماتیستی، ناقدانه است که باید در نقد نظریه علم دینی به این مسئله مبنایی توجه شود.
همچنینن برخی افراد حاضر نیز نقد‌هایی را به سخنان ناقد این کرسی وارد کردند.
حجت‌الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا نیز به نقد سخنان وی پرداخت و گفت: مهمترین بحث این نظریه نقد به وضعیت علوم تجربی کنونی است که تنها محسوسات و مسائل تجربه‌پذیر را علم می‌دانند در صورتی که آیت‌الله جوادی برای فاعلیت و غایت، نقش مهمی در نظر می‌گیرد.
یادآور می‌شود براساس اعلام، ابراهیم علیپور، دبیر علمی این کرسی، قرار است بخش دوم آن در اسفند ماه سال جاری برگزار شود همچنین سلسله جلسات مناظره با موضوعات مختلف و با حضور استادان مختلف در دستور کار این پژوهشگاه و گروه فلسفه و کلام قرار دارد.
مطالب مرتبط
