مبانی تفسیر اجتماعی از قرآن قابل استخراج است/ زبان توصیه‌ای قرآن
گروه حوزه‌های علمیه ــ استاد دانشگاه آزاد اسلامی با بیان اینکه زبان قرآن در مباحث اجتماعی توصیه‌ای است، گفت: مبانی تفسیر اجتماعی از قرآن قابل استخراج است، ولی قرآن به جزئیات نپرداخته است.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدعلی ایازی، امروز، دوم دی ماه، در نشست علمی «سبک زندگی در تفسیر اجتماعی؛ روش استخراج، راهکار‌ها و موانع» در پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم بیان کرد: مبانی سبک زندگی از قرآن قابل استخراج است، ولی هنوز زود است تا وارد سبک شویم و باید روی مقدمات کار کنیم. سبک زندگی امروز را نمی‌توان با دهه‌های گذشته و قرون قبل مقایسه کرد؛ حتی در مدینه و مکه هم میان سبک زندگی متفاوت بوده، لذا مفسران اجتماعی مناسبات را متفاوت تفسیر کرده‌اند و امروز هم تفاسیری براساس ترتیب نزول نوشته شده که بگویند پا به پای وحی چه اتفاقاتی رخ داده است.
وی با اشاره به تعریفی که از تفسیر اجتماعی ارائه شده است، اظهار کرد: تفسیر اجتماعی دو رویکرد را به لحاظ عینی داشته است؛ برخی بررسی مفاهیم اجتماعی قرآن مانند امر به معروف، تعاون، احسان و اخلاق اجتماعی را تفسیر اجتماعی گرفته و بحث کرده‌اند؛ هرچند که این‌ها مفاهیمی نبوده که لفظ آن در قرآن باشد.
ایازی بیان کرد: رویکرد و نظریه دوم در تفسیر اجتماعی کشف قوانین اجتماعی در قرآن است؛ در عالم تشیع کسی که مبانی قوی را در این زمینه بنیان کرده علامه طباطبایی است؛ از جمله مباحث و قوانین مانند افول و رشد ملت‌ها را ایشان بحث کردند.
استاد دانشگاه آزاد اسلامی با بیان اینکه اگر این جهت را مبنا قرار دادیم وقتی در مورد تفسیر اجتماعی سخن می‌گوییم چند پیش‌فرض وجود دارد، تصریح کرد: از جمله این پیش‌فرض‌ها آن است که تفسیر اجتماعی باید منجر به ساماندهی وضعیت مسلمین و کاهش فاصله آنان با جوامع بشری شود؛ امروز اکثر کشور‌های اسلامی از مشکلات عدیده رنج می‌برند، در حالی است که قرآن کریم سفارشات فراوانی در مورد دوری از گناهانی مانند دروغ و غیبت دارد. قرآن اهمیت فراوانی به علم داده، ولی متأسفانه وضعیت مسلمین هیچ تناسبی یا وضعیت مطرح شده در قرآن ندارد.
ایازی با بیان اینکه نهضت بیداری جهان اسلام در سده چهاردهم و پانزدهم قمری همراه با داعیه بازگشت به قرآن بود، تصریح کرد: این نهضت با تلاش برای نگارش و ارائه تفسیر‌های جدید قرآنی برای مخاطبان فضای دیگری در عرصه قرآن‌پژوهی به وجود آورد. پیروان این نهضت با نوفهمی از قرآن ایمان، شوق و حیات تازه‌ای از معارف دینی پدید آوردند؛ همچنین اصول فکری بنیان گذاشته شد که در سایه آن زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دیگری را برای مسلمین ارائه می‌داد. براین اساس، نهضت فراگیر اصلاح اجتماعی و احیای دینی و نقد اندیشه دینی و مبارزه با بدفهمی‌ها شکل گرفت.
ایازی با بیان اینکه اولین گام مؤثر در این زمینه از سوی سیدجمال‌الدین اسدآبادی و شاگردش «عبده» برداشته شد، افزود: این نهضت جدید تفسیری، بر آن بود که آموزه‌های دینی را در متن زندگی مردم قرار دهد و با آنچه که باعث انحطاط و عقب‌ماندگی آنان شده، مبارزه کند از این‌رو این حرکت نقش مهمی در آگاهی‌بخشی اجتماعی مردم مسلمان به وجود آورد و خیزش و بیداری و حرکت‌های آزادی‌بخشی در میان جامعه‌های تحت ستم و استعمار شده برداشت.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: این تفکر توسط مصلحان و به ویژه مفسرین دیگر ادامه یافت و تحول در ذهنیت مسلمین را فراهم ساخت که تحول از دیدگاه فردی و اخروی به دیدگاه اجتماعی و ارائه راه‌حل مشکلات مادی و معنوی که یکی از آثار این حرکت، مبارزه با خرافات و عقاید سخیف، غلوآمیز و بازبینی در اندیشه سنتی دینی در حوزه‌های مختلف به ویژه حیات اجتماعی و امور زنان بود؛ پیش از این مفسران، تفاسیرشان پرده‌برداری از آیات با نگاهی فردگرایانه بود و اگر دستورات و قوانین شریعت را از قرآن استخراج می‌کردند، فقط از این منظر می‌دیدند که وظیفه فرد چیست، چه باید بیندیشد و عمل کند.
ایازی با بیان اینکه مسائل جدیدی با نهضت بازگشت به قرآن مطرح شده بود که در گذشته سابقه نداشت، اظهار کرد: مبارزه با استعمار و تسلط بیگانگان، ایستادگی در برابر حاکمیت حاکمان ستمگر و بی‌قانون و دغدغه عقب‌ماندگی مسلمین و ملل شرق و بررسی علل همچنین توسعه، دانش‌گرایی، آزادی، حقوق اجتماعی، عدالت و ... از جمله این مقولات است.
وی با اشاره به قلمرو تفسیر اجتماعی بیان کرد: قرآن وارد جزئیات نشده و کلیاتی از سبک زندگی اجتماعی را مطرح کرده است، لذا در استخراج سبک اجتماعی نباید تصور کنیم که قرآن مدل و چارچوب تعریف می‌کند.
ایازی در مورد تفسیر عصری از قرآن ادامه داد: تفسیر از قرن دوم تاکنون تحولات زیادی داشته و در عرصه اجتماعی هم تحولات زیادی را شاهد هستیم؛ به عنوان نمونه در دوره معاصر شهید مطهری می‌گوید که حیات جامعه مانند فرد دارای اصالت است، ولی آقای مصباح این اعتقاد را ندارد؛ بنابراین دو مبنای متفاوت ایشان سبب ارائه دو سبک مختلف می‌شود، بنابراین سبک زندگی نسخه واحدی ندارد.
پارامترهای تفسیر اجتماعی
وی با بیان اینکه تفسیر عصری دو پارامتر اساسی دارد، اظهار کرد: نخست اینکه این تفسیر می‌خواهد شکاف میان گذشته و هم‌اکنون را پر کند و دوم اینکه شناختی از وضعیت موجود ارائه دهد و بر اساس عینیت خارجی مطلب ارائه دهد؛ یکی از ویژگی‌های قرآن انعطاف پذیری مفاهیم قرآن است، چون قرآن کتاب هدایت است و کتاب علم نیست، بنابراین قرآن جامع در وظایفی است که دارد یعنی همان بعد هدایتی.
ایازی تصریح کرد: قرآن کریم از حقیقت کلیه مسائل اجتماعی حرف‌زده، ولی صورت معینی تعریف نکرده تا این صورت‌ها بتوانند در حال تحول و تبدیل باشند همچنین قرآن کریم نزول تدریجی داشته است و مطالبش را متناسب با شرائط و مخاطب بیان کرده است؛ امروز میان نسل جدید و قدیم شکاف ایجاد شده بنابراین نمی‌توانیم همان سبک زندگی دوره خود را برای نسل جدید هم بیان کنیم.
این استاد و محقق حوزه و دانشگاه با بیان اینکه سبک زندگی موضوعی میان‌رشته‌ای است، تصریح کرد: این مسئله با جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و ... مرتبط است؛ بنابراین نمی‌توان نسخه واحدی برای آن صادر کرد و باید از دانش‌های مختلف بهره ببریم و نیازمند تخصص خاص برای محققان مرتبط است.
ایازی با اشاره به بحث پرکردن فاصله تاریخی در این نوع تفسیر گفت: یک سری مفاهیم در قرآن است که هرچند مفاهیم مرتبط با گذشته‌اند، ولی امروز می‌توانند معانی متفاوتی داشته باشند؛ مثلاً تعابیر قرآن در مورد عبد، رقبه و ... در طول تاریخ قابل تغییر است؛ معنای آن این است که می‌توان این مفاهیم را روزآمد و متناسب با امروز ارائه دهیم.
استاد دانشگاه آزاد اسلامی بیان کرد: زبان قرآن کریم جزء نکات بسیار مهم در تفسیر اجتماعی است؛ در یک جا جهاد و در جای دیگر سخن از قتال آورده که این مسئله دارای حکمت است. امروز اگر مسلماً بخواهیم در سبک زندگی کار جدید ارائه دهیم باید به تجارب بشری مانند مسائلی که در مورد هرمنوتیک، نشانه‌شناسی، معناشناسی و ... توجه داشته باشیم، زیرا در فهم متن کمک زیادی به ما می‌کنند.
وی با بیان اینکه توجه زیادی به نیاز‌های روز دارد که باید در تفسیر اجتماعی هم منعکس باشد، ادامه داد: در صد سال اخیر عالمان شیعه توجه‌محوری به بحث وحدت داشته‌اند؛ شخصیت‌هایی مانند بروجردی، امام و مطهری همه بر وحدت تأکید داشته‌اند که این مطلب برگرفته از قرآن است و نشان می‌دهد که قرآن نیاز‌های انسان معاصر را برآورده می‌کند.
ایازی با بیان اینکه در سبک زندگی سخن از اصطلاح و ارائه مدل و چارچوب است گفت: نباید آن‌را به سیره منحصر کنیم، زیرا سیره نسخه‌ای کلی است. همچنین قرآن پیامبر(ص) را مصیطر بر مردم قرار نداده است؛ بنابراین سبک زندگی قرآنی پیشنهادی است، لذا وقتی می‌گوییم قرآن نزول تدریجی دارد؛ یعنی برخی مسائل نیازمند ایجاد شرائط و تناسب با عینیات اجتماعی دارد و اگر در فلان مقطع گفته شود، پذیرش اجتماعی نخواهد داشت.
وی با بیان اینکه الان خیلی از مسائل اجتماعی خراب شده، چون بسترشناسی مناسب نکرده و تبیین لازم صورت نگرفته و تدریجا وارد این کار نشدیم تصریح کرد: اگر می‌خواهیم سبک زندگی ارائه دهیم تجویزی و الزامی و اجباری نیست و می‌تواند توصیه‌ای باشد همان طور که زبان قرآن، زبان توصیه‌ای است از این رو باید شیوه قرآن برای سبک زندگی در عرصه‌های مختلف را استخراج کنیم و آن را پیشنهاد دهیم.
غفلت از نقش امامت در تفسیر اجتماعی
در ادامه این نشست چند تن از مخاطبان به نقد مطالب پرداختند؛ میرعرب، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در سخنانی با توجه به جدید بودن سبک زندگی گفت: مرحوم مطهری اصرار دارد که سیره، همان سبک زندگی است، زیرا امری مستمر و مبنادار است.
وی با اشاره به وجود و جایگاه امام(ره) در سبک زندگی که در مطالب گوینده وجود نداشت، تصریح کرد: تمام مطالب و در عالی‌ترین سطح در قرآن وجود داشته، ولی بعد از پیامبر(ص) عینیت اجتماعی نیافته است و امروز هم عینیت اجتماعی ضعیفی در میان مسلمین دارد، لذا اگر امامت در جامعه‌محور باشد این عینیت بیشتر خواهد بود؛ یعنی وقتی امام‌محور نباشد آهنگ و سبک‌ها هم پراکندگی خواهد داشت و سبک زندگی هم به درستی شکل نمی‌گیرد.
میرعرب بیان کرد: اگر هادی و امام جامعه قوی و متعالی باشد می‌تواند به مخاطبان بفهماند که چگونه زندگی کنند و سبک زندگی داشته باشند؛ امامت است که می‌تواند به اقتضای قوت و ضعف سبک‌های را هدایت کند به سمت سبکی که خدا می‌پسندد.
زبان قرآن همه جا توصیه‌ای نیست
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا محمدی، دبیر جلسه گفت: در برابر این نظریات، نظریه‌ای است که می‌گوید می‌توان علاوه بر مبانی، جزئیات را هم از قرآن و روایات در مورد سبک زندگی استخراج کنیم، از جمله اینکه وسیع بودن آشپزخانه همچنین نحوه پذیرایی از میهمان هم از قرآن قابل استخراج است.
وی افزود: در مورد زبان قرآن هم که آقای ایازی گفتند توصیه‌ای است. برخی معتقدند که امر و اجبار هم در قرآن وجود دارد؛ مثلاً در حجاب زبان دین این است که همه باید حجاب داشته باشند یا برخی توصیه‌ای دیگر مانند حرمت ربا، بحث امر به معروف و ... توصیه صرف نیست.
انتهای پیام
