بررسی پژوهش‌های قرآنی معاصر در تونس

به گزارش ایکنا از اصفهان، نشست «مطالعات قرآنی معاصر در کشور تونس» روز گذشته، ۲۱ آذرماه به همت گروه و انجمن علمی علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان و مدیریت علی بنائیان، عضو هیئت علمی این گروه در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان برگزار شد.

زهیر مسیلینی، عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی در این نشست ابتدا به معرفی مختصر کشور تونس پرداخت و اظهار کرد: تونس کشوری عربی و اسلامی است که در شمال آفریقا و در کنار دریای مدیترانه واقع شده است. جمعیت آن حدود ۱۱ میلیون نفر بوده و تقریبا ۹۹ درصد مردم آن عرب‌ و یک درصد از نژاد بربر هستند. دین ۹۸ درصد مردم این کشور، اسلام است و دو درصد مسیحی و یهودی هستند.

وی ضمن تقسیم‌بندی جریان‌های فکری و مذهبی این کشور، به شرح پنج جریان غالب پرداخت و افزود: اولین جریان فکری غالب در این کشور را اهل سنت به خود اختصاص داده‌اند. مسلمانان سنی‌‌مذهب این کشور در حوزه فقه، مالکی و در حوزه کلام، اشعری هستند. صوفیه، دومین جریان رایج در این کشور است. این جریان در مبارزه با استعمارگری فرانسه، نقش و جایگاه مهمی ایفا کرد و سبب خروج فرانسویان از این کشور شد و به این دلیل، در بین مردم تونس به‌ لحاظ اجتماعی، سیاسی و دینی، از محبوبیت بسیاری برخوردار است. قادریه، تیجانیه، شاذلیه، عیسویه و...، از گرایش‌های این جریان محسوب می‌شوند.

عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی سومین جریان غالب در این کشور را سلفیه و وهابیت دانست و گفت: این جریان عمدتا بعد از بیداری اسلامی و بهار عربی، در این کشور حضور رسمی پیدا کرده‌ است. جماعت الدعوه و التبلیغ در رتبه چهارم و شیعه‌ امامیه (مستبصرین) در رتبه پنجم قرار دارند.

تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر گرایش مردم تونس به تشیع

وی در ادامه به بیان چگونگی پیدایش جریان امامیه و مذهب تشیع در تونس پرداخت و افزود: تعدادی از مسلمانان اهل سنت تونسی، پس‌ از مطالعه و تأثیرپذیری از گفتمان انقلاب اسلامی ایران، مذهب تشیع را برای خود انتخاب کردند. البته حضور تشیع در تونس به دو بازه زمانی برمی‌گردد؛ یکی مربوط به قرن اول ظهور اسلام است که ساکنان اصلی تونس یعنی بربرها از موالیان اهل‌ بیت(ع) محسوب می‌شدند. در آن زمان، علاقه وافر مردم تونس به خاندان پیامبر(ص) به حدی بود که قیامی به خون‌خواهی شهدای کربلا برپا کردند. مرحله دوم تقویت تشیع در جامعه تونس، مربوط به بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیرپذیری از گفتمان جمهوری اسلامی ایران و شخصیت‌هایی همچون امام‌ خمینی(ره)، امام موسی صدر و مرتضی مطهری است. در این زمان، جوانان زیادی برای مطالعات دینی به حوزه‌های علمیه ایران، سوریه و لبنان مهاجرت کردند و پس‌ از کسب علم به تونس برگشته و در نشر عقاید مذهب تشیع تأثیر بسزایی داشتند.

مسیلینی به بیان سیر تاریخی پژوهش‌های قرآنی انجام‌ شده در تونس پرداخت و اضافه کرد: نخستین پژوهش قرآنی در این کشور در سال ۲۷ هجری قمری و زمانی‌ که فاتحان مسلمان این کشور را فتح کردند، در قالب آموزش، تفسیر و فعالیت‌‌های قرآنی انجام شد. در زمان معاصر نیز پس‌ از تأسیس جامعه‌ الزیتونه که قدیمی‌‌ترین دانشگاه تونس به‌شمار می‌آید، مفسران بزرگی دست به تهیه و تدوین آثار پژوهشی قرآنی زدند که از اندیشمندان بزرگ تونس می‌توان یحیی بن سلام (قرن دوم)، ابن عرفه (قرن هشتم)، عبدالعزیز ثعالبی و ابن‌عاشور را نام برد.

وی به سه رویکرد پژوهشی قرآن‌محور معاصر در تونس اشاره کرد و افزود: رویکرد سنت‌گرا از سوی جریان فکری سنتی جامعه تونس آغاز شد و ابن عاشور، بزرگترین مصلح و نظریه‌‌پرداز و شیخ مختار سلامی، مفتی اسبق تونس از بنیان‌گذاران این جریان بودند که به‌ ترتیب، تفسیر التحریر و التنویر و نهج‌البیان فی تفسیر القرآن را تدوین کردند.

عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی ادامه داد: رویکرد پژوهشی دیگر، جریان استشراقی است که شیخ یوسف الصدیق، از بنیان‌گذاران آن محسوب می‌شود. مهم‌ترین مبانی این جریان به این قرار است؛ متن، الفاظ و حروف قرآن از جانب پیامبر(ص) و معنای آن از جانب خدا و به‌وسیله جبرئیل بر پیامبر(ص) نازل شده است. این جریان، متن قرآن را از اختیارات و ابتکارات انسانی دانسته و صرفا معانی را از جانب خداوند می‌پندارد. استفاده از یافته‌های علمی و تجربی جدید در برداشت از قرآن کریم و متناسب‌سازی تفسیر آیات با نیاز و یافته‌های روز جامعه، از دیگر مبانی این جریان است. لزوم تفکیک بین متن و معنا به‌عنوان دو حقیقت مجزا در تفاسیر، بهره گرفتن از الفاظ بشر امروزی و تحمیل اندیشه‌ها و یافته‌های فلسفه‌های جدید بر قرآن، مبنایی دیگر و اختصاص مصادیق متعدد امروزی به سبب نزول آیات، چهارمین مبنای آنها محسوب می‌شود. جریان استشراقی معتقد است واژه‌ها در طول تاریخ، معانی خود را از دست داده و تغییر می‌کنند. لذا، برداشت و تفسیر قرآن باید در تعامل با تطور این واژگان در بستر تاریخ باشد و این موضوع ممکن است به برداشت شاذ و جدید از قرآن منتهی شود. برای همین، این جریان تفسیر موضوعی را بر تفسیر ترتیبی ترجیح می‌دهد.

نوگرایی و پژوهش‌های قرآنی در تونس

وی در ادامه به رویکرد سوم پژوهش‌های معاصر قرآنی که از جریان نوگرایی و تجددگرایی برخاسته است، اشاره کرد و گفت: بنیان‌گذار این جریان، محمد طالبی (متولد ۱۹۲۱ م) بوده که افکار و اندیشه او از سه منشأ فکری تغذیه می‌شده است؛ تصوف قادریه، تقلید زیتونیه و مدرنیته‌ فرانسوی. از مهم‌ترین مبانی قرآن‌پژوهی او می‌توان به اعتقاد به عدم تحریف قرآن، گرایش به مدرنیته، متن‌محوری به مفهوم قبول صحت متن قرآن و سنت پیامبر(ص)، تأویل‌پذیری به معنای پذیرش اختلاف برداشت از آیات و پذیرش قابلیت تفسیرهای متعدد آیات و احادیث، تقدس‌زدایی از فهم سلف و انحصار در پذیرش قطعی قرآن و سنت پیامبر(ص) و قابلیت نقد، ارزیابی و واکاوی فتاوا و روایات نقل شده از صحابه، تابعین و سلف صالح اشاره کرد.

مسیلینی با اشاره به وفور فعالیت‌های قرآنی بعد از بیداری اسلامی بیان کرد: تشکیل جمعیت‌های قرآنی با مدیریت جوانان و نوجوانان، راه‌اندازی جمعیت‌های حفظ قرآن کریم، انتشار مجله مداد در حوزه تفسیر و علوم قرآن و برگزاری مسابقات قرآنی سراسری و بین‌المللی، از جمله اقدامات قرآنی کشور تونس بعد از بهار عربی است. همچنین در خصوص علاقه وافر مردم تونس به حفظ قرآن کریم می‌توان از شهر بنی‌خداش نام برد که تمام اهالی آن حافظ قرآن هستند.

وی در پایان ضمن دعوت از اساتید حوزه علوم قرآن و حدیث برای همکاری بیشتر با پژوهشگران تونسی، به وجود بسترهای مناسب برای شکل‌گیری این همکاری اشاره کرد و گفت: رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس بسیار فعال بوده و زمینه‌های متعدد فعالیت در این حوزه‌ها را فراهم کرده‌ است. از جمله آنها می‌توان به تدریس زبان فارسی، برگزاری مناسبت‌های مذهبی، برپایی نمایشگاه‌های قرآنی و اهتمام در انعقاد تفاهم‌نامه‌های مربوط به همکاری‌های قرآنی اشاره کرد.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان