687 میلیارد؛ هزینه چاپ 6787 عنوان کتاب/ ایستادن آثار دینی و قرآنی در جایگاه ششم

به گزارش ایکنا؛ سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد که به‌اختصار از آن به‌نام «یونسکو» نام ‌برده می‌شود؛ طی مصوبه‌ای، 11 مؤلفه را به ‌عنوان مؤلفه‌های توسعه فرهنگی جوامع نام برده، که یکی از آن مؤلفه‌ها به حوزه چاپ و نشر کتاب در کشورها ارجاع و اشارت دارد.

بدین ‌معنا که کشورهایی که در طول سال از عناوین مختلف و در گونه‌های متنوع حوزه علم، فرهنگ و هنر، دانش، علوم تجربی، ریاضی، فنی-مهندسی، علوم انسانی، شاخه دین، مذهب و علوم قرآنی آثاری را منتشر می‌کنند، هر چه آمار کمی و کیفی این آثار بالاتر باشد به‌ عنوان یکی از مؤلفه‌های توسعه و پیشرفت علمی و فرهنگی آن جوامع به شمار می‌رود.

کشورمان ایران با توجه به سابقه دیرینه‌اش در حوزه فرهنگسازی و به عنوان یکی از کشورهای صاحب تمدن در جهان همواره از هزاره‌های دور تا به امروز دستی گرم بر کتابت، تالیف و چاپ آثار مختلف و متعدد داشته است. ورود به جهان مدرن و صنعتی شدن فعالیت چاپ و نشر و تأسیس انتشارات گوناگون از یک‌سو و از سوی دیگر رشد علم و فناوری در سایه تعدد و تکثر محیط‌های آکادمیک و بالا رفتن سطح دانش عمومی مردم؛ نیاز و مطالبات آحاد مردم جامعه در گونه‌های مختلف شاخه‌های علوم، فرهنگ و هنر خود به فصلی متمایز از روند چاپ و نشر در ایران مانند بسیاری دیگر از کشورهای توسعه‌یافته و یا درحال توسعه جهان بدل شده‌ است. همین مؤلفه باعث شد که این حوزه با پیشوند «صنعت» در میدان رقابت اقتصادی دوران مدرن قد علم کند.

چرایی انتشار آمار فرایند صنعت نشر کشور؟

در همین راستا خانه کتاب و ادبیات ایران به‌ عنوان بازوی یاریگر معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که حوزه تولیت، برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت سیاست‌های خُرد و کلان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه چاپ و نشر را بر عهده دارد، علاوه‌ بر تلاش و برنامه‌ریزی در حوزه برگزاری رویدادهای جشنواره‌ای -جوایز ادبی- و رخدادهای مرتبط با حوزه کتاب که شاید سرآمد آن به نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران (به‌عنوان بزرگ‌ترین رویداد تجمیع شده فرهنگی در کشور، منطقه خاورمیانه و چهارمین نمایشگاه بزرگ با محوریت کتاب در جهان شناخته می‌شود) بازمی‌گردد؛ در حوزه سیاستگذاری کلان فرهنگی و پاسخ‌گویی به همان میل، نیاز و مطالبه آحاد مردم علاوه‌ بر صدور مجوز فعالیت ناشران تخصصی و عمومی، تلاش می‌کند تا با انتشار آمار ماهانه در حوزه چاپ و نشر؛ فرآیند اتفاق‌ها، رخدادها و فعالیت فرهنگی ناشران کشور را در شاخه‌های 11گانه «کلیات»، «فلسفه و روانشناسی»، «دین»، «علوم اجتماعی»، «زبان»، «علوم طبیعی و ریاضیات»، «علوم عملی»، «هنر»، «ادبیات»، «تاریخ و جغرافیا»، «کودک و نوجوان» و «کمک درسی» به تفکیک با محوریت تعداد عناوین منتشر شده در دو شاخه تألیف و ترجمه، ارجاع بر چاپ اول و یا آثار تجدید چاپ با محوریت ناشران تهران به‌ عنوان پایتخت ایران و ناشران دیگر استان‌ها را در تارنمای اختصاصی خود منتشر کند.

ارائه این اطلاعات علاوه‌بر این‌که دست پژوهشگران و کارشناسان حوزه چاپ و نشر را با فرایند صنعت چاپ و رویدادهای مرتبط با کتاب آشنا می‌کند، خود به یکی از اصلی‌ترین شاخص‌ها در سنجش روند اقتصاد نشر در کشور بدل شده‌ است.

قله‌نشینی اردیبهشت و رتبه پایین خرداد

از سوی دیگر اردیبهشت‌ماه که از آن در تقویم فرهنگی به‌عنوان «ماه کتاب» و آغاز «سال کتابی» کشورمان به واسطه برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نام‌ برده می‌شود، همواره در نگاه آماری قله‌نشین دیگر ماه‌های سال در حوزه چاپ کتاب در کشور شمرده می‌شود.

چه آن‌که ناشران تمام هَم‌وغم خود را از نیمه‌های زمستان سال قبل بر آن می‌گذارند تا با توجه به حضور پررنگ‌شان در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که فصل مهمی از چرخه اقتصاد نشر آنها وابسته به این رخداد و رویداد شناخته می‌شود -چه در ارائه آثار چاپ اول و چه تجدید چاپ آثاری که میل و مطالبه مخاطبان نشان از اقبال آن‌ها می‌دهد-؛ دستی گرم و بالا داشته‌اند و بنابر همین اتفاق همواره در حوزه چاپ کتاب‌ها در ماه خرداد در قیاس با ماه اردیبهشت، همچنین دیگر ماه‌های سال با کاهش نسبی مواجه است که این نیز امری طبیعی و منطقی جلوه می‌کند. چراکه ناشران بعد از ماراتن نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران علاوه‌ بر انبارگردانی و سر و سامان دادن به حوزه کتاب‌های چاپ و ارائه ‌شده در نمایشگاه، تلاش می‌کنند تا هم برای سال پیش روی خود برنامه‌ریزی در حوزه چاپ و نشر کتاب داشته باشند و هم با توجه به نیازسنجی و ذائقه‌سنجی مخاطبان در نمایشگاه کتاب درباره چاپ آثار اول و یا تأمل و تفکر در حوزه تجدید چاپ کتاب‌هایی که بیش‌از دیگر آثارشان مورد اقبال مخاطبان قرار گرفته است سرعت حرکت قطار اقتصاد نشر خود را با کاهش نسبی مواجه کند.

687 میلیارد تومان هزینه‌کرد ناشران

حال با این مقدمه نگاهی به آمار منتشر شده خانه کتاب و ادبیات درباره روند چاپ کتاب در خرداد خواهیم داشت.

بر این اساس در طول 31 ‌روز خرداد؛ 6787 عنوان کتاب منتشر شده ‌است که از این میان 4970 عنوان اثر تألیفی و 1817 عنوان ترجمه شده را شامل می‌شود. همچنین طبق روال معمول با توجه به تمرکز اغلب ناشران کشور در پایتخت؛ 4290 عنوان کتاب در تهران و 2497 عنوان کتاب در دیگر استان‌های کشور طی خرداد به زیور طبع آراسته شده‌اند.

همچنین از میان 6787 عنوان کتاب که طی خرداد به چاپ رسیده‌اند؛ 4233 عنوان چاپ اولی و 2554 عنوان تجدید چاپ، چاپ دوم تا چاپ‌های بعدی را شامل می‌شود.

یکی دیگر از شاخص‌هایی که همواره در معادلات حوزه چاپ و نشر ایران و دیگر کشورهای جهان به‌ عنوان یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های توسعه فرهنگ کتاب و کتابخوانی به شمار می‌رود به شمارگان (تیراژ) کتاب‌ها بازمی‌گردد. در خرداد  از میان 6787 عنوان کتابی که به چاپ رسیده است شمارگان کل این آثار بر عدد 6249917 عنوان استوار است که نشان‌دهنده میانگین 919 شمارگان در چاپ هر کتاب به شمار می‌رود.

همچنین از آمار 6787 عنوان کتاب چاپ شده در خرداد، در تجمیع صفحات این آثار به عدد 1171225 صفحه می‌رسیم که این‌گونه می‌توان برداشت کرد که میانگین صفحات هر یک از کتاب‌ها به عدد 187 ارجاع و اشارت دارد.

اما تجمیع تمامی این آمارها در یک‌سو و در سوی دیگر قیمت کتاب‌ها که یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌ها در حوزه اقبال مخاطبان و همچنین شاخصه اصلی در حوزه رونق‌بخشی به اقتصاد نشر به شمار می‌رود از دیگر خروجی‌های استنباطی در نگاه پژوهشی به آمارهای منتشرشده حوزه چاپ و نشر کشور است.

به‌ویژه آن‌که طبق آمار خانه کتاب و ادبیات ایران به شکل میانگین از اردیبهشت سال 1401 تا اردیبهشت امسال که از آن به‌ عنوان «سال کتابی» در کشور یاد می‌شود؛ با توجه به تورم موجود در جامعه و همچنین قیمت رو به تصاعد کاغذ به شکل میانگین شاهد افزایش 40 درصدی در حوزه قیمت کتاب‌ها بوده‌ایم.

با همه این مؤلفه‌ها، 6787 عنوان کتاب منتشر شده در طول خرداد، 687 میلیارد و 595 میلیون تومان گردش مالی را برای ناشران در حوزه چاپ این آثار با خود به‌ همراه داشته است که ضرب و تقسیم این اعداد نشان می‌دهد که میانگین قیمت هر جلد کتاب در خرداد روی عدد 110175 تومان قرار می‌گیرد. به‌ تعبیر دیگر هر برگ کتاب در روند چاپ در خرداد برای ناشران 587 تومان هزینه در بر داشته است.

رتبه‌های اول تا سوم

با توجه به آن‌چه که در ابتدای مقدمه این گزارش پژوهشی به آن اشاره شد، در قیاس آماری ماه‌های یک‌ سال در ارائه مؤلفه‌ها و شاخص‌های حوزه چاپ و نشر، همواره اردیبهشت قله‌نشین روند آماری است. به‌گونه‌ای که اگر آمار خرداد امسال را با ماه قبل قیاس کنیم در شاخص‌های کلانی چون تعداد عنوان با عدد 10219 عنوان کتاب که گردش مالی بیش از 991 میلیارد و 620 میلیون تومانی را برای چاپ این تعداد عنوان ناشران هزینه کرده‌اند را بازتاب می‌دهد.

هرچند کاهش 35 درصدی تعداد عناوین و هزینه‌کرد چاپ آثار در قیاس با ماه خرداد و اردیبهشت بنابر آن‌چه که در این گزارش ذکرش رفت عدد و رقمی طبیعی است اما یکی دیگر از مؤلفه‌هایی که به‌ عنوان شاخص تنوع‌بخشی در حوزه نشر کشور به شمار می‌رود به 11 شاخه‌ای است که در حوزه رنگین‌کمان چاپ و نشر کتاب در کشورمان ارجاع و اشارت دارد.

دراین‌میان و با نگاهی به آمار منتشر شده در خرداد امسال حوزه کتاب‌های «کودک و نوجوان»، «ادبیات» و «کمک‌درسی» رتبه‌های اول تا سوم را در حوزه هزینه‌کرد ناشران جهت چاپ آثار به خود اختصاص داده‌اند.

بر این اساس که در حوزه کتاب‌های «کودک و نوجوان» از میان 1153 عنوان کتاب منتشرشده، 745 عنوان اثر تألیفی، 408 اثر ترجمه شده ‌است؛ دراین‌میان 474 عنوان کتاب توسط ناشران حاضر در تهران و 679 عنوان توسط ناشران دیگر استان‌ها به زیور طبع آراسته شده‌ است که هزینه‌کرد ناشران برای چاپ این آثار عدد بیش از 153 میلیارد و 171 میلیون را بازتاب می‌دهد.

در رتبه دوم از نظر گردش مالی به آثار حوزه «ادبیات» برمی‌خوریم که هزینه‌کرد ناشران برای چاپ آثار در این عرصه عددی بیش از 108 میلیارد و 96 میلیون تومان توسط ناشران برای چاپ 1292 عنوان کتاب که از این میان 872 عنوان تألیف و 420 عنوان ترجمه شده ‌است را در پی داشته است. همچنین 854 عنوان از 1292 عنوان کتاب کلی در حوزه ادبیات توسط ناشران تهرانی و 438 عنوان توسط ناشران دیگر استان‌ها به چاپ رسیده است.

درنهایت رتبه سوم از نظر هزینه‌کرد ناشران به آثار «کمک‌درسی» بازمی‌گردد که ناشران برای چاپ 539 عنوان کتاب طی خرداد بیش از 106 میلیارد و 140 میلیون تومان هزینه کرده‌اند. دراین‌میان 490 عنوان اثر تألیفی و 49 عنوان اثر ترجمه شده ‌است که با اختلاف فاحشی تهران با چاپ 432 عنوان در قیاس با 107 عنوانی که توسط ناشران کمک‌درسی استان‌ها به چاپ رسیده، پیشتازی تمرکز چاپ آثار کمک‌درسی در پایتخت را بازتاب می‌دهد. از میان آمار کل کتاب‌های کمک‌درسی، 277 عنوان چاپ اول و 262 عنوان به آثار تجدید چاپ اختصاص دارد.

«کلیات» و «هنر» در قعر جدول

بعد از آمارسنجی رتبه‌های اول تا سوم پایین‌ترین میزان هزینه‌کرد به آثار دو حوزه کتاب «کلیات» و «هنر» باز می‌گردد.

در این میان از 290 عنوان کتاب منتشرشده در حوزه هنر که 203 عنوان آن‌ها تألیفی و 87 اثر ترجمه شده ‌است، استان تهران با چاپ 222 عنوان در رتبه نخست و ناشران سایر استان‌ها با 68 عنوان رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین از 290 اثر منتشر شده در حوزه کتاب‌های هنر، 166 چاپ اول و 124 عنوان تجدید چاپ هستند که در نهایت رقمی بیش از 24 میلیارد و 294 میلیون تومان هزینه‌کرد ناشران برای چاپ این تعداد آثار در گونه هنر خرج شده است که پایین‌ترین رتبه قبل از حوزه «کلیات» در میان بخش‌های 11 را به خود اختصاص داده است.

کتاب‌های حوزه دین، معارف و قرآن در میانه جدول

اما یکی دیگر از عناوین بخش‌های 11 ‌گانه به کتاب‌های حوزه «دین، معارف و قرآن» بازمی‌گردد که در طول خرداد 746 عنوان کتاب در این حوزه به چاپ رسیده است.

از این میان 665 عنوان اثر تألیفی و 81 اثر ترجمه شده به شمار می‌رود و بر خلاف اغلب آمار که بیشترین تعداد آثار چاپ شده در بخش‌های مختلف موضوعات حوزه کتاب به پیشتازی ناشران استان تهران ارجاع و اشارت دارد در حوزه دین، معارف و علوم قرآنی 296 عنوان کتاب توسط ناشران حاضر در استان تهران و 450 عنوان توسط ناشران دیگر استان‌ها به چاپ رسیده است.

همچنین 484 عنوان چاپ اول و 262 عنوان کتاب تجدید چاپ است که درنهایت مجموع 746 عنوان کتاب حاضر در بخش «دین، معارف و علوم قرآنی» را به خود اختصاص می‌دهد. 595520 نیز عددی است که تعداد شمارگان آثار منتشرشده در این حوزه را بازنمایی می‌کند که نشان‌دهنده میانگین شمارگان 798 برای هر کتاب به شمار می‌رود.

هزینه‌کرد ناشران برای چاپ 746 عنوان کتاب در حوزه دین، معارف و قرآن نیز 49 میلیارد و 305 میلیون و 350 هزار تومان است که میانگین قیمتی هر کتاب بر عدد 82793 تومان استوار است که برای هر صفحه که این خود نشان می‌دهد که ناشران برای چاپ هر صفحه 314 تومان در حوزه دین، معارف و علوم قرآنی هزینه کرده‌اند.

به جای موخره

آن‌چه در این گزارش پژوهشی مبتنی بر آمار منتشر شده خانه کتاب و ادبیات مبنی‌بر چاپ عناوین کتاب‌های مختلف در شاخه‌های 11گانه طی خرداد بازتاب داده شد از یک‌سو خط بطلانی بر حوزه رکود صنعت نشر به دلیل تورم اقتصادی و همچنین تلاطم قیمت کاغذ که از سوی برخی از ناشران و یا کارشناسان از ابتدای سال عنوان شده ‌است را بازنمایی می‌کند.

همچنین از سوی دیگر برخلاف ادعای معدودی از فعالیت‌های پژوهشی که رشد سرانه کتاب و کتابخوانی در کشور را بسیار ضعیف بازتاب می‌دهند، آمار منتشرشده خانه کتاب از عناوین شمارگان و گردش مالی ناشران متمایز از بازتاب ضعف در حوزه کتاب و کتابخوانی است.

البته که منظور راقم این سطور رسیدن به حد استاندارد و یا مطلوب در حوزه سرانه مطالعه و کتابخوانی در کشورمان نیست؛ اما اگر هدف در حوزه بازتاب رسالت رسانه‌ای تمرکز بر حقایق و واقعیت باشد با استناد به آمار تنها مرکز رسمی انتشار آمار کتاب در کشورمان یعنی خانه کتاب و ادبیات ایران، می‌توان بر مدار صعودی مؤلفه‌هایی چون اقتصاد نشر، چاپ و نشر کتاب در حوزه آثار چاپ اولی و تجدید چاپ و همچنین آثار تألیفی و ترجمه که درنهایت بسامد همه آن‌ها بازتاب‌دهنده گام‌هایی رو به جلو در ارتقاء فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی و افزایش سرانه مطالعه در کشور است اشارت داشت.

گزارش از امین خرمی