تقلب علمی و سوء رفتار پژوهشی در کشور جدی گرفته نمی‌شود

به گزارش ایکنا، طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در فاصله سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ در مجموع ۷۲ هزار و ۵۷ رساله و پایان‌نامه دانشجویان مقطع دکتری در سامانه ایرانداک ثبت شده که ۲۱ هزار و ۲۶۴ مورد از این متون (۲۹ درصد) بیش از ۳۰ درصد مشابهت با متن علمی مشابه داشته و کپی‌برداری بوده است. همچنین در همین بازه زمانی ۶۷۵ هزار و ۷۱۳ رساله و پایان‌نامه دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد در سامانه ایرانداک بارگذاری شده که طبق بررسی‌ها ۳۱۱ هزار و ۶۴۸ مورد از این متن‌ها (۴۶ درصد) کپی‌برداری با بیش از ۳۰ درصد مشابهت بوده است.

رضا محمدزاده؛ دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات دانشگاه امام صادق(ع)، در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا، به بیان سخنانی درباره تقلب علمی در کشور پرداخت و گفت: در زبان عربی اصطلاحی با عنوان «انتحال» داریم که اکنون در بحث‌های پژوهشی کشورهای عربی از آن استفاده می‌شود. در زبان انگلیسی نیز کلمه «plagiarism» در مباحث پژوهشی، اصطلاح فراگیری است و زیاد از آن استفاده می‌شود، اما متأسفانه در زبان فارسی واژه‌ای نداریم که شامل تقلب، سرقت، کپی‌برداری، جعل، تحریف و تعدی به حقوق فردی شود که مالکیت ادبی، معنوی، مفهومی و علمی نسبت به امری دارد. این امر نشان‌دهنده آن است که پدیده سوءرفتار پژوهشی در کشور ما چندان مورد توجه قرار نگرفته است.

مفهوم «انتحال»

وی در ادامه توضیح داد: ما عموما برای چیزهایی که اهمیت دارد اصطلاح خاصی را به کار می‌‌بریم و روی چیزهایی که برای ما اهمیت ندارد اسم نمی‌گذاریم. مثلاً در حرم امام رضا(ع) یا حرم حضرت معصومه(س) و... راهروها، اتاق‌ها یا مکان‌هایی وجود دارند که همگی نامگذاری شده‌اند، چون آن مکان اهمیت دارد. لذا اولین معضل ما این است که به این پدیده به خوبی توجه نکرده‌ایم. 

محمدزاده تصریح کرد: «انتحال» در زبان عربی آنقدر وسعت معنایی دارد که اگر در جایی شخصی خالق یک تعبیر، اصطلاح، ادعا و حتی یک تصویر است و فرد دیگری را که بدون منبع از آن استفاده می‌کند نیز دربرمی‌گیرد. بنابراین پدیده انتحال فقط مختص علوم انسانی نیست، بلکه همه این موارد را دربرمی‌گیرد. گاهی می‌شنویم که فلان فیلم یا موسیقی یا تئاتر برداشتی از یک برنامه است که در یکی از شبکه‌های تلویزیونی داخل یا خارج کشور پخش شده و کسی که این کار را انجام داده هیچ اشاره‌ای به حقوق معنوی خالق اولیه این طرح یا برنامه نکرده است، در حالی‌ که اگر کسی بدون ارجاع و استناد آن را به عنوان اثر خودش معرفی کند، در چارچوب انتحال قرار می‌‌گیرد و متأسفانه این معضل از قدیم در مجامع علمی اتفاق می‌افتاده است.

اهمیت نوآوری در پژوهش

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) گفت: نکته‌ای که اهمیت انتحال را در یکی دو سده اخیر بیشتر کرده تأسیس دانشگاه است. از آن زمان اصل مهمی مبنای شکل‌گیری مؤسساتی شد که ماهیت دانشگاهی دارند که آن اصل را امروز در روش‌های تحقیق به دانشجویان آموزش می‌دهیم و آن این است که هیچ پژوهشی تحقق پیدا نمی‌کند مگر اینکه حرفی تازه و جنبه‌ای نوآورانه و مبتکرانه داشته باشد. لذا خالقیت از عناصر مهم پژوهش به معنای مصطلح کلمه است و در ابتدا باید بررسی کنیم که نوآوری این پژوهش چیست؟ 

محمدزاده تأکید کرد: متأسفانه عواملی وجود دارد که باعث می‌شود همه افراد در یک سطح مساوی و واحد از مقوله ابتکار و نوآوری بهره‌مند نباشند. لذا برخی در این زمینه سرآمد، برخی متوسط و برخی در سطح پایین هستند و برخی حتی آمادگی خلاقیت و نوآوری را ندارند. از سوی دیگر به دلایلی، کسانی‌که در سطوح پایین ابتکار هستند در شرایطی مجبور می‌شوند دست به کاری بزنند که ادعایشان این است که در آن ابتکار وجود دارد، در حالی‌ که واقعاً این‌گونه نیست. در واقع ماحصل کاری است که توسط دیگران انجام شده و این افرادِ ناتوان به عمد یا غیرعمد از کار دیگران استفاده کرده‌اند و وانمود می‌کنند که کار خودشان است که در زبان عربی به آن انتحال گفته می‌شود و متأُسفانه ما معادل مناسبی برای آن نداریم؛ هرچند گاهی از کلمه تقلب استفاده می‌شود، اما تقلب ناشی از عمل آگاهانه است؛ هرچند در انتحال گاهی اقدام غیرعمدی انجام می‌شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) ادامه داد: به طرق مختلفی می‌توان این پدیده را شناسایی و از آن پیشگیری کرد. بنده به عنوان کسی که سال‌هاست در نظام دانشگاهی کشور کار می‌کنم و با توجه به تجربیاتی که دارم، به نظرم مقوله پیشگیری در این معضل پژوهشی مهم‌تر از این است که صبر کنیم تا این اتفاق رخ دهد و سپس به دنبال شناسایی افرادی باشیم که این تخلفات در کارهای پژوهشی آنها انجام شده است.

لوازم کاهش کپی‌کاری در پایان‌نامه و رساله

وی درباره لوازم کاهش کپی‌کاری‌ها در پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها گفت: اگر ده سال قبل این سؤال را از بنده می‌پرسیدید، ممکن بود در جواب بگویم که لازم است سامانه‌ای طراحی شود که کپی‌برداری‌ها را شناسایی کند، چون در کشورهای خارجی نرم‌افزارهایی وجود دارد که وقتی متنی را به آن بدهید، میزان کپی بودن آن را اعلام می‌کند. با پیشرفت هوش مصنوعی این کار دقیق‌تر شده است، اما سامانه‌های همانندجو تا سی درصد کپی‌ را هم ایراد نمی‌گیرند، هرچند همان سی درصد اشتباه است. اگر بخواهیم به صورت جدی به دنبال مقابله با انتحال باشیم، نباید صبر کنیم که اتفاق بیفتد و بعد با یک سامانه به دنبال کشف آن باشیم، بلکه باید فرهنگ کار علمی را در میان جوانان ترویج دهیم، چون متأسفانه آنها تا حد زیادی متأثر از کسانی هستند که برایشان الگو به حساب می‌آیند و از جمله این افراد اساتید آنها هستند.

محمدزاده تأکید کرد: وقتی استادی سر کلاس درس حاضر می‌شود و مباحثی را برای دانشجو بیان می‌کند که صرفاً حاصل مطالبی است که از افراد و کتاب‌های مختلف گرفته و خودش چیزی برای طرح ندارد و خالی از نوآوری است، آیا چنین استادی می‌تواند الگویی برای نوآوری دانشجویان باشد و می‌‌تواند به خوبی در مورد رساله و پایان‌نامه دانشجویان اظهار نظر کند؟ متأسفانه تعدادی از اساتید همه چیز از جمله طراحی و نوشتن پایان‌نامه را به دانشجو واگذار می‌کنند و فقط سر جلسه دفاعیه حضور می‌یابند و در نهایت نمره‌ای به دانشجو داده می‌شود. لذا سایه استاد بر سر این کار علمی چندان مشخص نیست، در حالی‌ که بر اساس آئین‌نامه‌های وزارت علوم، استاد یکی از عناصر و مقومات مهم پایان‌نامه و رساله است که نقشی کلیدی در تحقق این کار علمی دارد. بنابراین حتی اگر دانشجو آمادگی خوبی برای کار مبتکرانه نداشته باشد، کسی که باید ظرفیت و استعداد دانشجو را به فعلیت برساند استادش است، چون دانشجو دستیار استاد محسوب می‌شود.

دیدگاه شرع درباره سرقت علمی

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) یادآور شد: یکی از مهمترین افرادی که می‌تواند به راحتی تشخیص دهد در کار دانشجو تقلب وجود دارد یا خیر، استاد است. بنابراین استادی که به مسئولیت خودش واقف است از ابتدا اعلام می‌کند که این کار اصولی است یا خیر؟ از لحاظ شرعی هم بسیاری از صاحبان فتوا معتقدند هر چیزی که خلاف ضوابط جامعه باشد از جمله سرقت علمی از نظر شرعی مشکل دارد. بنابراین وقتی استاد و دانشجو به این موارد توجه نکنند، نیازمند رجوع به سامانه‌های همانندجو هستیم که همگی هزینه‌های مالی در پی دارند. از سوی دیگر اگر جذب استاد به خوبی و با معیارهای علمی صورت گیرد و دانشجویان آموزش کافی ببینند، بخش زیادی از مشکل حل خواهد شد. 

وی در پایان گفت: حس می‌کنم نسبت به قبل یا ابتدای انقلاب اسلامی در حوزه پژوهشی پیشرفت بسیاری رخ داده است. لذا نباید گمان شود که در وضعیت اسفباری هستیم، اما با وضعیت ایده‌آل فاصله داریم و می‌توانیم به جایی برسیم که تمام ظرفیت‌های علمی ما به جای اینکه صرف مقابله با تقلب علمی یا طراحی سامانه شود، صرف پیشرفت علم در کشور شود.