بیانات قرآنی حضرت زهرا(س)
حضرت زهرا(س) در بیانات وسیعی قرآن را معرفی کرده و به همه ظواهر و بواطن آن اشراف داشت؛ از جمله این بیانات می‌توان به امر کردن مردم به تدبر و فهم آیات به‌‌منظور عرضه حدیث بر کتاب خدا، تفهیم آیات کتاب وحی و بیان مقاصد آنها، تفسیر قرآن و استناد به آیات الهی در کلام اشاره کرد.
فاطمه(س) بانویی است چون مریم، پاک و مطهر؛ چون بلقیس دارای علم و درایت؛ چون زنان هم‌عصر موسی(ع) حاضر در تمام لحظات حساس و سرنوشت‌ساز و همچون هاجر، صبور و بااستقامت. فاطمه(س) نه تنها وارث تمام این صفات است، بلکه خود حقیقت حسن و تجسم عینی آن بوده و از آن بالاتر، بهترین اهل زمین و از آن فراتر، محور هستی و انگیزه خلقت عالم است. خداوند در حدیثی قدسی می‌فرماید: «ای محمد، اگر تو نبودی، جهان را نمی‌آفریدم و اگر علی نبود، تو را خلق نمی‌کردم و اگر فاطمه نبود، شما دو نفر را نمی‌آفریدم.»
ویژگی‌ها و فضایل متعدد حضرت زهرا(س) و خصوصاً زندگی کوتاه و پرماجرای ایشان سبب شد تا بعضی از القاب حضرت بیشتر به چشم بیاید و در تاریخ ثبت و ماندگار شود؛ القابی همچون زهرا، معصومه، بضعة‌المصطفی، شهیده، طاهره، حبیبه و... از این دست هستند؛ اما به‌دلیل مهجور بودن جایگاه و منزلت علمی آن حضرت، القاب دال بر این جایگاه رفیع مشهور نشد؛ القابی همچون عالمه، علیمه، فهیمه، عقیله، حکیمه، عین‌الله، ولیة‌الله، امینة‌الوحی و... از این جمله‌اند. این در حالی است که حضرت زهرا(س) علاوه بر ارشاد و هدایت فکری، علمی و دینی زنان و دختران، مرجع مذهبی و پناهگاه فکری و علمی انسان‌های شایسته‌ای بود که با خاندان وحی ارتباط داشتند. مردانی نظیر سلمان فارسی، ابوذر، مقداد، عمار، بلال و دیگر صحابه از علوم حضرت بهره‌ها می‌بردند و در مقام راویان حدیث از ایشان روایت نقل می‌کردند.
شاهکار علمی و فرهنگی حضرت زهرا(س) در سیره و سبک زندگی ایشان نهفته بود. آن حضرت به دانش بسیار بها می‌داد، آن را مقدس می‌شمرد و هرگز این نعمت گران‌مایه را برای مقاصدی چون فخرفروشی، ستیزه‌جویی، کشمکش یا عوام‌فریبی نمی‌خواست.
دانش قرآنی حضرت زهرا(س)
حضرت زهرا(س) همانند دیگر ائمه معصومین(ع)، علم فراوانی به کتاب خدا داشت و تمام آیات قرآن که بر علم راسخ ائمه اطهار(ع) دلالت می‌کند، بر شخصیت علمی ایشان نیز مترتب است. آیاتی با مضامین آگاهی به تأویل و راسخ بودن در علم، آگاهی به علم کتاب مبین، اختصاص مس حقیقت قرآن از سوی مطهرین و نیز روایاتی اعم از حدیث سفینه، همراهی ابدی معصومین با قرآن طبق حدیث ثقلین و... شامل حال دختر پیامبر(ص) نیز می‌شود. علامه حسن‌زاده آملی(ره) در جلد اول کتاب «انسان کامل از دیدگاه نهج‌البلاغه» چنین می‌نویسد: «فاطمه(س) انسان کاملی است که قرآن بر او نازل و فرشتگان بر او وارد شده‌اند؛ زیرا قرآن بر قلب پیامبر(ص) نازل شده و فاطمه زهرا(س) پاره قلب پیامبر(ص) است و فرشتگان در شب قدر و شب نزول قرآن، طواف‌کننده او هستند.»
حضرت زهرا(س) خود درباره آگاهی‌اش به حقیقت قرآن چنین می‌فرماید: «ستایش خدا را که مرا منکر امری از کتابش قرار نداده و در هیچ حقیقتی از امر کتابش، مرا سرگردان ننموده است.» (بخشی از دعای منقول از حضرت زهرا(س) برای بعد از نماز ظهر)
تلاش‌های مجدانه دخت پیامبر(ص) در حوزه قرآن در سخنان گهربار ایشان متجلی شده است. آن حضرت در تفسیر آیات قرآن از روش‌های گوناگونی همچون تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن به سنت، تفسیر قرآن به تاریخ و تفسیر کلامی استفاده می‌کردند. یکی از این بیانات قرآنی، خطبه طولانی و بسیار بلیغ فدکیه است که ایشان در این خطبه در سه حوزه شناخت قرآن و ماهیت و چیستی آن، معرفی شأن و جایگاه قرآن و فهم و تفسیر کتاب خدا سخن گفته است.
معرفی قرآن
حضرت فاطمه(س) در بیانات وسیعی قرآن را معرفی کرده است. ایشان از سرچشمه وحی سیراب شده بود و به همه ظواهر و بواطن قرآن اشراف داشت؛ نمونه‌ای از کلام حضرت در معرفی قرآن را می‌توان جملات آغازین خطبه فدکیه ذکر کرد، آنجا که می‌فرماید: «خداوند را در بین شما عهد و قراری است که در نزد شما گذاشته و برای او بازمانده‌ای است که بر شما به نیابت برگزیده و آن، کتاب ناطق الهی و قرآن راستین و نور درخشان و چراغ تابناک است. دیدگاه‌های این کتاب مستدل و روشن، اسرارش نزد اهل آن آشکار و ظواهرش درخشان، پیروان این کتاب مورد غبطه دیگران و پیروی از آن، راهبر به سوی بهشت و تلاوتش موجب رهایی است.»
دسته دیگر از بیانات قرآنی حضرت صدیقه(س)، امر کردن مردم به تدبر و فهم آیات به منظور عرضه حدیث بر کتاب خدا بود تا از این راه، صحت و سقم احادیث آشکار شود. ایشان خود چنین عمل می‌کرد و سخنان خلاف واقع را با عرضه بر آیات الهی مردود می‌شمرد؛ مثلاً حضرت زهرا(س) در پاسخ به ابوبکر با اشاره به آیه ۷ سوره مریم و ۱۷ سوره نمل که از ارث گذاشتن سایر پیامبران برای فرزندان خود سخن گفته، روشن کردند که حدیثی با مضمون ارث نگذاشتن پیامبران برای وراث خود که ابوبکر به پیامبر(ص) نسبت داد، در تضاد با مفاهیم قرآنی بوده و لذا باطل است.
گروهی دیگر از سخنان و روایات تفسیری حضرت زهرا(س) مشتمل بر تفهیم آیات کتاب وحی و بیان مقاصد آنهاست. بانوی اسلام گاه فقط معنای بعضی از لغات مشکل را می‌فرمود و گاه معنای کل آیه را مطرح می‌کرد. ایشان گاهی نیز به تبیین مفهوم آیه با اشاره به مصادیق آن می‌پرداخت. بعضی مواقع نیز بواطن و تأویلات را بیان می‌کرد؛ برای نمونه ایشان در خطبه فدکیه، مصداق «فتنه» در آیه ۴۹ سوره توبه را چنین معرفی کرد: «پیامبر(ص) از شما خواست که به دستوراتش قیام کنید؛ اما شما به آبشخوری که حق دیگری بود، وارد شدید. این تغییر و تحریف هنگامی صورت گرفت که چیزی از دوران رسول خدا نگذشته بود. شما شتاب و وانمود کردید که خوف فتنه و آشوب دارید، در حالی که خود در فتنه سقوط کردید» و به این ترتیب، وقایع بعد از وفات رسول خدا(ص) را مصداقی از فتنه می‌شمارد.
زهرای بتول در فرازی دیگر از این خطبه، گروه انصار را توبیخ می‌کند و آنها را مصداق آیه ۱۳ سوره توبه می‌شمارد. هرچند این آیه درباره یهودیانی نازل شد که پیمان خود را شکستند، در جنگ احزاب با مشرکان همکاری کردند و تصمیم به اخراج پیامبر(ص) گرفتند؛ اما صدیقه طاهره(س) مصداق جدیدی برای این آیه معرفی و مسلمانان را به سبب دشمنی با امام علی(ع) که نفس رسول خداست، همانند آن یهودیان دانست، آنجا که می‌فرماید: «کجا می‌روید بعد از این بیان روشن؟ پس از قدم‌هایی که برداشتید، چرا می‌لغزید و به عقب برمی‌گردید؟ آیا با مردمی که پیمان‌های خود را شکستند و برای بیرون کردن پیامبر تصمیم گرفتند، نمی‌خواهید بجنگید، با اینکه ایشان جنگ را آغاز کرده‌اند؟ آیا می‌ترسید؟ و حال آنکه خداوند سزاوارتر است برای ترسیدن.»
یکی دیگر از تلاش‌های دختر پیامبر(ص) در زمینه آیات قرآن، بیان تفسیر آنها بود؛ برای نمونه دخت نبی در احتجاجی که با خلیفه دوم داشت، آیه تطهیر (۳۳ احزاب) را چنین تفسیر کرد. حضرت از او می‌پرسد: «آیا شنیدی از پدرم که من بزرگ زنان بهشت هستم؟ خلیفه گفت: آری، به خدا شنیدم. حضرت فرمود: آیا اگر دو نفر علیه من شهادت دهند که دزدی کرده‌ام، می‌پذیری؟ خلیفه گفت: آری. حضرت فرمود: اگر چنین است، تو بر دین محمد(ص) نیستی؛ زیرا در قرآنی که بر محمد(ص) نازل شد، خداوند چنین می‌فرماید که ما را از هر پلیدی، پاک و منزه ساخته و بر عصمت و طهارت ما گواهی داده است.»
این حوزه از بیانات قرآنی فاطمه زهرا(س) بسیار وسیع و فراوان است. توضیح اینکه تضمین یکی از صنایع بلاغت محسوب می‌شود که علاوه بر زیباسازی سخن، معنای آن را نیز روشن می‌کند. تضمین آیات در فرازهای زیبایی از سخنان حضرت صدیقه طاهره(س) دیده می‌شود. بیان توحید و صفات خداوند، ذکر اسمای الهی با سجع شنیدنی و بیان دعاهای پرمعنا با تلمیح آیات، نمونه‌هایی از این فعالیت قرآنی حضرت زهرا(س) است.
منابع:
ـ عصمت حضرت فاطمه زهرا(س) از دیدگاه آیات و روایات، مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، شماره ۳۶، تیر ۱۴۰۱.
ـ حوزه‌های معرفتی حضرت فاطمه زهرا(س) نسبت به قرآن، فصلنامه تخصصی مطالعات قرآن و حدیث سفینه، شماره ۶۰، پاییز ۱۳۹۷.
ـ گونه‌شناسی و روش‌شناسی روایات تفسیری حضرت زهرا(س)، فصلنامه تخصصی مطالعات قرآن و حدیث سفینه، شماره ۴۳، تابستان ۱۳۹۳.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
