دختر فرعون یا همسر فرعون؛ چه کسی موسی را از آب گرفت

به گزارش ایکنا، نشست «دختر فرعون یا همسر فرعون؛ از خوانش مسیحی تا روایت قرآنی» دوشنبه 18 دی با سخنرانی محمد حقانی فضل؛ پژوهشگر پسادکتری دانشگاه پادربورن آلمان در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

اهمیت بینامتن‌ها در بازسازی بافت متن خیلی اهمیت دارد. دلیل اینکه چرا دنبال این بینامتن‌ها می‌گردیم به همین مسئله برمی‌گردد. من یک مثل بزنم؛ مثلا کتابی مربوط به دهه چهل و پنجاه ایران را کسی بدون آگاهی از مارکسیسم بخواند قاعدتا این کتاب معنایی می‌دهد که قابل فهم است ولی برای فهمی که باید حاصل شود لازم است بدانیم کتاب با چه چیزی در گفت‌وگو است.

بعد از این مقدمه می‌خواهم به این سوال بپردازم چرا در روایت قرآن در تولد موسی به جای دختر فرعون از همسر فرعون سخن گفته می‌شود. در کتاب مقدس و حتی فیلم زندگی حضرت موسی تصریح می‌شود کسی که موسی را به فرزندی گرفت دختر فرعون بود ولی در قرآن از همسر فرعون صحبت می‌شود و این سوال همیشه مطرح بوده است که چرا در قرآن چنین اتفاقی رخ داده است. در قرآن تولد موسی را در دو قطعه داریم یکی سوره قصص و یکی سوره طه و سوره طه خلاصه و اشاره ماجرایی است که در سوره قصص بیان شده است.

نظریاتی برای حل اختلاف روایت قرآن و تورات

کلیت متن تورات با آیات قرآن شبیه هستند ولی تفاوت‌های زیادی هم در آنها مشاهده می‌شود مثل همین سوال که چه کسی موسی را به فرزندی گرفت. در تورات گفته می‌شود دختر فرعون او را به فرزندی گرفت ولی در قرآن از همسر فرعون صحبت می‌شود. این یکی از مهمترین تفاوت‌ها است که به آن توجه زیادی شده است. درباره اینکه چگونه می‌توانیم این تفاوت را تبیین کنیم نظراتی گفته شده است. از جمله اینکه برخی گفتند قرآن در این مسئله دچار بدفهمی شده است. نظر دیگر این است چون عقاید رایج عرب نمی‌پذیرفت یک زن ازدواج نکرده پسری را به فرزندی خود بگیرد قرآن بیان می‌کند همسر فرعون این کار را کرد. نظر دیگر این است که قرآن علاقه دارد رابطه پدر و فرزند بین موسی و فرعون ایجاد کند. همه این نظرات این مطلب را ساخته قرآن می‌دانند.

من در سه بخش بحثم را پیش می‌برم؛ در بخش اول می‌خواهم نشان دهم همسر فرعون عنصری از یک روایت یهودی است که قرآن آن را برجسته کرده. نکته دوم اینکه مطلب قرآن واکنشی به خوانش توپولوژیک مسیحیان است. نکته سوم اینکه گفتار قرآن دقیقا مبتنی بر پیامبرشناسی است که قرآن معرفی می‌کند.

در ابتدا باید عرض کنم تفاوت روایت قرآن و تورات منحصر به همان یک مورد نیست. مثلا در روایت تورات گفته می‌شود وقتی بچه گریه می‌کند خواهر موسی به دختر فرعون می‌گوید یکی از زنان را برای شیردادن به موسی انتخاب کند ولی قرآن یک افزوده دارد و می‌گوید موسی سینه‌زنان را قبول نمی‌کرد و به همین جهت سراغ مادر موسی رفتند. در تورات روشن نیست چرا خواهر موسی به دختر فرعون پیشنهاد می‌دهد زنی شیرده از عبرانیان را برای شیردهی بچه انتخاب کند.

یکی دیگر از تفاوت‌ها کنش مریم خواهر موسی است که نشان می‌دهد تفاوت فقط در گفتمان روایت نیست بلکه قرآن و تورات در روند حوادث هم تفاوت‌هایی دارند. در روایت تورات می‌گوید «خواهرش از دور ایستاد تا بداند او را چه می‌شود» ولی در روایت قرآن مریم، حرکت می‌کند. نکته دیگر تفاوت نقش رودخانه است. در روایت قرآنی گفته می‌شود موسی را در رودخانه بینداز و آب رودخانه موسی را با خودش می‌برد ولی در تورات گفته می‌شود موسی را کنار نهر گذاشتند و رودخانه خیلی نقش خاصی ندارد. یک تفاوت دیگر دخالت همسر فرعون برای نجات جان موسی است. در تورات ماجرایی نداریم که بیانگر قصد کشتن موسی توسط فرعون در کودکی باشد ولی قرآن می‌گوید همسر فرعون وقتی فرزند را می‌بیند می‌گوید این فرزند را نکش تا او را به فرزندی قبول کنیم.

اگر از این تفاوت‌ها یک ستونی درست کنیم تقریبا متن روایت یوسفوس و قرآن یکی است. در متن یوسفوس وقتی می‌خواهد داستان گرفتن موسی را بیان کند از دختر فرعون صحبت می‌کند ولی جایی که خواهر موسی می‌رود با دختر فرعون صحبت کند او را «ملکه» خطاب می‌کند. لذا این سوال برای من پیش آمد نکند اینها دو نفر باشند و یک نفر نباشند. در مصر باستان دختر فرعون باید با فرعون ازدواج می‌کرد. علتش این نبود که فرعون فقط باید با دختران خود ازدواج کند بلکه جانشین باید خونش خالص‌سازی می‌شد. به همین خاطر فرعون‌ها باید با یکی از افراد خانواده ازدواج می‌کردند تا فرزندشان خون شاهی داشته باشد. در واقع وارث سلطنت وارث پسری نبود بلکه وارثی بود که از ازدواج دختر فرعون با یک فرعون به وجود آمده بود.

محوریت نقش مادر موسی در قرآن

یک نکته دیگر این است که در روایت قرآنی شخصیت مادر است که محور است و روایت تولد موسی در سوره قصص را باید داستان مادر موسی بدانیم. انتخاب شخصیت محوری نشان می‌دهد محور داستان قرآن مادر موسی است اما در سنت یهودی مادر موسی شخصیتی فرعی است و حتی جایی که داستان تولد موسی بسط پیدا کرده مادر موسی نقشی ندارد در حالی که خواهر موسی نقش اصلی را ایفا می‌کنند.

با این حال در سنت مسیحی یک سروده درباره داستان تولد موسی هست که شما همه مشابهت‌ها را در آن می‌بینید. در این سروده خدا ایده ساخت سبد را به مادر موسی القا می‌کند، مادر موسی بی‌صبر می‌شود، خدا به او قوت قلب می‌دهد، بعد دختر فرعون موسی را از آب می‌گیرد تنها عنصری که عوض شده همین است که جای همسر فرعون با دختر فرعون عوض شده است. در مسیحیت سعی می‌شود موسی شبیه مسیح معرفی شود و همانطور که مسیح از مادر باکره زاییده شود موسی نیز چنین معرفی می‌شود. به عنوان مثال در سروده یعقوب بیان می‌شود خدا به دختر فرعون الهام کرد به رودخانه رود و حمام کند تا یک باکره که هیچ مردی او را لمس نکرده است مادر موسی شود. در اینجا تصریح می‌شود دختر فرعون چون باکره بود باید مادر موسی می‌شد.

سوال این است که چرا قرآن باید بخش‌هایی از داستان که در خدمت اندیشه مسیحی است حذف کند. به نظر من این تغییر در خدمت پیامبرشناسی قرآن است. وقتی سوره یوسف و سوره قصص را مقایسه می‌کنیم شباهت‌های زیادی بین آنها می‌بینیم. قرآن بین داستان یوسف و موسی توازی ایجاد می‌کند. این ارتباط بین یوسف و موسی یادآور روند توپولوژی مسیحیت است. با این فراخوان مخاطب مسیحی می‌داند قرآن دارد خوانش مسیحی را کنار می‌گذارد. در اندیشه مسیحیت نحوه تولد موسی منحصر به شباهت موسی و مسیح می‌شود و اینها موسی را هم پسر باکره می‌کنند ولی قرآن می‌گوید این اندیشه را کنار بگذارید و مسیح استثنا بود و بقیه پیامبران شبیه هم هستند.

نتیجه‌گیری کلی من این است که قرآن هوشمندانه و آگاهانه برای انتقال معنای مورد نظر خود روایت‌های موجود را به کار می‌گیرد و همچنین برای فهم بافتار یهودی و مسیحی قرآن باید به سنت‌های دینی یهودی و مسیحی بنگریم و این سنت‌ها اهمیت بیشتری دارد.