نگاهی بر فضایل اهل‌بیت(ع) در آیه «مرج البحرين»
عبارت «مرج البحرین» در سوره الرحمن از دو جنبه مادی و معنوی قابل تفسیر است. بر طبق تفسیر مادی منظور دریاى آب شیرین و شور است که در مناطق مختلف کنار هم هستند بدون آنکه با هم مخلوط گردند و یا جریان «گلف استریم» و رودهاى عظیم دریایى می‌باشد و برطبق تفسیر معنوی مأخوذ از روایات، مراد از این دو دریا، امیرالمومنین امام على (ع) و حضرت فاطمه (س) هستند که محبت و احترام آن‌ها به یکدیگر مانع هرگونه تعدی به طرف مقابل می‌شود و مراد از لؤلؤ و مرجانی که ثمره این بزرگواران است، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) می‌باشند.
به گزارش ایکنا از اردبیل، در آیه ۱۹ تا ۲۲ سوره الرّحمن مى‌خوانیم: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقیانِ * بَیْنَهُما بَرزَخُ لایَبْغیانِ * فَبِاَىّ آلاِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * یَخْرُجُ مِنْهُما اللّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ» «خداوند دو دریاى مختلف (شور و شیرین، گرم و سرد) را در کنار هم قرار داد، در حالى‌که با هم تماس دارند و در میان آن دو، مانعى است که یکى بر دیگرى غلبه نمى‌کند (و به هم نمى آمیزند)، پس کدامین نعمتهاى پروردگارتان را انکار مى کنید؟ از آن دو، لؤلؤ و مرجان خارج مى‌شود».
در تفسیر این آیه، سخن بسیار گفته‌اند. گاه گفته شده است: منظور از دو دریا، دو دریاى آب شیرین و شور است که در بسیارى از مناطق در کنار هم هستند بى آنکه با هم مخلوط گردند و این منظره در تمام مناطقى که رودخانه‌هاى آب شیرین به دریا مى‌ریزد به خوبى دیده مى‌شود.
تفسیر جالب دیگرى که براى این دو دریا شده است، جریان «گلف استریم» و رودهاى عظیم دریایى است که در بسیارى از اقیانوس‌هاى جهان در حرکت است و آب‌هاى گرم مناطق استوایى را به سوى مناطق قطبى مى‌برد و گاه حتّى رنگ آن با رنگ آب‌هاى اطراف مختلف است و عجب اینکه عرض آن گاه به یکصد و پنجاه کیلومتر و عمق آن به چند صد متر و گاه سرعت آن در یک روز به ۱۶۰ کیلومتر مى‌رسد و تفاوت درجه حرارت آن با آب‌هاى مجاور ۱۰ تا ۱۵ درجه است.
این جریان آب‌هاى گرم، بادهاى گرمى به وجود مى‌آورد و حرارت خود را به اطراف مى‌دهد و هواى کشورهاى مناطق شمالى زمین را که در مسیر آن هستند مطبوع و قابل تحمّل مى‌کند و اگر این جریان‌هاى دریایى نبود، زندگى در آن کشورها، بسیار سخت و شاید غیرقابل تحمل بود.
البتّه گلف استریم نام یکى از این جریان‌ها و رودهاى دریایى است و در آب‌هاى پنج قارّه جهان نظیر آن دیده مى‌شود و عامل اصلى این حرکت، تفاوت درجه حرارت آب‌هاى مناطق استوایى زمین و مناطق قطبى است (۱).
از آن جا که آیات قرآن ظاهر و باطنى دارد؛ گاه هم تفسیر مادى براى آن وجود دارد و هم تفسیر معنوى. در روایات اسلامى تفسیر معنوى این دو دریا به امام على (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) و تفسیر معنوى لؤلؤ و مرجان به امام حسن (ع) و امام حسین (ع) شده است.
در «شواهد التنزیل» از سلمان فارسى در تفسیر آیه «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ» چنین نقل شده است که منظور امام على (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) است، سپس مى‌افزاید: «پیامبر اسلام (ص) فرمود: منظور از «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُؤلُؤْ وَ المَرْجانُ» حسن و حسین (ع) است» (۲). همین معنى از ابن عباس و از ضحّاک در طریق دیگرى نقل شده است (۳).
در حدیث دیگرى از سعید بن جبیر از ابن عباس آمده است که منظور از «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانَ» على (ع) و فاطمه (س) است و منظور از «بَیْنَهُما بَرْزَخ لایَبْغیان» «حُبُّ دائِمُ لایَنْقَطِعُ وَ لایَنْفَذُ» (۴)؛ (محبّت، دائمى است که قطع نمى‌شود و پایان نمى‌گیرد) و منظور از «یَخْرُجُ مِنْهُما اللُؤلُؤْ وَ الْمَرْجانُ» حسن و حسین (ع) است.
در حدیث دیگرى از ابن عبّاس تعبیر روشنترى درباره «بَیْنَهُما بَرْزَخ لاَیَبْغیانِ» آمده و آن اینکه منظور «وُدٌّ لایَتَباغَضانِ» یعنى (در میان آن دو بزرگوار آن چنان محبّت و دوستى است که هرگونه بغض و کینه‌اى را دور مى‌کند) (۵)، در واقع «برزخ» به معنى مانع میان دو چیز است، در اینجا همان محبّت و دوستى است که مانع از هر گونه بغى و تعدّى و تجاوز مى‌شود.
سیوطى نیز در تفسیر روایى «الدّر المنثور» بعد از آنکه روایات مربوط به تفسیر ظاهرى آیه را بیان مى‌کند، محتواى احادیث پیشین را از ابن عباس و از پیامبر اسلام (ص) نقل کرده، مى‌گوید: «ابن مردویه از ابن عباس در تفسیر آیه «مَرَجُ الْبَحْرِیْنِ یَلْتَقیانِ» نقل کرده که منظور على (ع) و فاطمه (س) است»، سپس مى‌افزاید: «پیامبر اسلام (ص) فرمود: «یَخْرُجُ مِنْهُما اللُؤْلُؤ وَ الْمَرجان» منظور حسن و حسین (ع) است» (۶). همین معنى را انس بن مالک نیز نقل کرده است (۷).
جالب اینکه آلوسى مفسّر معروف، در تفسیر «روح المعانى» بعد از آنکه روایت فوق را از ابن عبّاس و ایاس بن مالک و همچنین از طریق طبرسى از سلمان فارسى و سعید بن جبیر و سفیان ثورى نقل مى‌کند، چنین مى‌افزاید: «آنچه من فکر مى‌کنم این است که اگر این روایات صحیح باشد، ارتباطى به تفسیر ندارد، بلکه تأویلى است همانند تأویلات صوفیان نسبت به بسیارى از آیات. البته هرکدام از على و فاطمه (رضى الله عنهما) در نزد من از اقیانوس کبیر از نظر علم و فضل، بزرگ‌ترند و همچنین هرکدام از حسنین (رضى الله عنهما) بى‌نهایت زیباتر و جالب‌تر از لؤلؤ و مرجان‌اند» (۸). اعتراف صادقانه او نسبت به مقام این بزرگواران در خور تحسین است؛ مشروط بر اینکه هدفش از میان بردن ارزش روایات فوق نباشد.
آلوسى گویا فراموش کرده است که این حدیث با طرق متعدد از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است و پیامبر (ص) حقّ دارد تأویل آیات را بیان بفرماید و مقایسه آن با تأویل‌هاى بى‌مدرک و ساخته افکار منحرف صوفیان، مقایسه بسیار ظالمانه‌اى است که دور از شأن یک عالم مى‌باشد.
به هر حال این آیه از آیاتى است که دلالت بر فضیلت فوق‌العاده و جلالت عظیم براى امام على (ع) و همسر و فرزندانش امام حسن (ع) و امام حسین (ع) می‌نماید، چرا که امام على (ع) و حضرت فاطمه (س) را تشبیه به دو اقیانوس عظیم نموده؛ اقیانوسى که نشانه عظمت خداوند و منبع برکات و مبدأ علوم و دانش‌های بسیار و نشانه بارز اخلاق کریمه و جود و سخاوت پاکى و عصمت است و فرزندانشان را به جواهرات گران بها و بى‌مانندى تشبیه مى‌کند که در دل اقیانوس پرورش یافته و به خارج مى‌رسند. حسن و زیبایى، جمال ظاهر و باطن، علم و تقوا و فضیلت، پاکى و عصمت همه در آن درج است.
درباره چه کسى در اسلام این همه فضائل دیده مى‌شود؟ و چه کسى شایسته‌تر براى جانشینى پیامبر اسلام (ص) از امیرالمومنین امام على (ع) و فرزندان او است؟ و چه ساده از کنار این همه فضائل گذشته‌اند (۹).
منابع:
۱) شرح بیشتر در این باره و درباره تفسیر آیات فوق را در تفسیر نمونه، مکارم شیرازى ناصر، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۳۷۴، چاپ اول، ج ۲۳، ص ۱۳۱ (۲ - گلف استریم، و رودهاى عظیم دریایى) مطالعه فرمائید.
۲) شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، حسکانى، عبید الله بن احمد، تحقیق: محمودى، محمد باقر، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى، چاپ تهران، ۱۴۱۱، چاپ اول، ج ۲، ص ۲۸۵، سوره الرحمن، آیه ۱۹، ح ۹۱۹.
۳) همان، ص ۲۸۴، ح ۹۱۸.
۴) همان، ص ۲۸۷، ح ۲۹۱.
۵) همان، ص ۲۸۹ (پاورقی).
۶) الدر المنثور فى تفسیر المأثور، سیوطى، جلال الدین، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، قم، ۱۴۰۴، ج ۶، ص ۱۴۲، (قوله تعالى مرج البحرین الآیات.
۷) همان، ص ۱۴۳.
۸) روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، آلوسى، سید محمود، تحقیق: على عبدالبارى عطیه، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۵، چاپ اول، ج ۱۴، ص ۱۰۶، سوره الرحمن، آیات ۱ الى ۲۸.
۹) گردآوری از کتاب: پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۶، چاپ ششم، ج ۹، ص ۳۳۱.
برگرفته از آیین رحمت، معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی
تهیه و تنظیم: تقی قاسمی خادمی
