دلایل مصونیت بانک‌های اسلامی از آسیب‌های بحران‌ اقتصادی

محمد‌جواد‌ توکلی، عضو هیئت‌علمی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، با اشاره به مهم‌ترین ویژگی‌های ممتاز بانکداری اسلامی، اظهار کرد: بانک‌های ربوی، ممکن است در دوره‌هایی خوب عمل کنند، اما هنگامی‌که به دوره‌های بحرانی همانند بحرانی که در سال 2008 اتفاق افتاد، وارد می‌شویم، مشاهده می‌کنیم که بسیاری از بانک‌ها ورشکست می‌شوند. این مسئله در اروپا و آمریکا اتفاق افتاد و درباره دلایل آن، محققان بانکداری اسلامی بر سفته‌بازی زیاد در قالب اوراق مشتقه در این سیستم، تأکید کردند، در حالی‌که ما در سیستم بانکداری اسلامی، قمار و سفته‌بازی غیرمولد را ممنوع می‌دانیم.

توکلی اظهار کرد: در مطالعه‌ای که دو تن از کارشناسان صندون بین‌المللی پول، راجع به وضعیت بانک‌های اسلامی در بحران اقتصادی سال 2008 انجام داده‌اند؛ آن‌ها مشاهده کرده بودند بانک‌هایی که به اصول بانکداری اسلامی متعهد بودند، از این بحران صدمه ندیدند یا کمترین صدمه را دیدند و هنگامی دچار آسیب شدند که بحران به بخش واقعی اقتصاد نفوذ کرد.

وی با اشاره به الگوهای موفق در تحقق بانکداری اسلامی خاطرنشان کرد: ما مدل‌ها و الگوهای خوبی از بانکداری اسلامی داشته‌ایم که بنده در زمینه بانک اسلامی اردن مطالعه داشته‌ام و آن‌ را مثال مناسبی از بانکداری اسلامی می‌دانم.

نبود شکاف میان بخش واقعی و پولی؛ دلیل اهمیت بانکداری اسلامی

 وی افزود: با اینکه این بانک، با نزدیک به بیست بانک داخلی و خارجی رقابت می‌کند، اما زمانی که بنده این مطالعه را انجام دادم، رتبه سوم را در جذب و تخصیص منابع داشته است و همین بانک، در بحران اقتصادی سال 2008 که بسیاری از بانک‌ها دچار ورشکستگی شدند و این ورشکستگی به برخی از بانک‌های نسبتاً اسلامی که اصول بانکداری اسلامی را به‌درستی اجراء نمی‌کردند هم سرایت کرد، توانست ازاین مشکل عبور کند و رتبه خود را حفظ کند. 

توکلی خاطرنشان کرد: اهمیت بانکداری اسلامی و ایده‌ای که در این زمینه مطرح شده است، در این است که بانک، فضایی را ایجاد می‌کند که بین بخش واقعی و بخش پولی شکافی ایجاد نشود. بدین معنی که اگر در بخش واقعی، ارزش افزوده ایجاد شد، آن ارزش افزوده یا سود به درستی توزیع بشود، در حالی‌که در بانکداری ربوی، این رابطه الزاماً برقرار نیست.

ریسک‌پذیری سرمایه؛ نقطه قوت بانکداری اسلامی

وی ادامه داد: بانک‌هایی که دارایی‌های سهمی را خریداری کرده بودند، از این بحران متأثر شدند و این نقطه قوت نظریه بانکداری اسلامی است که این بانکداری، سعی می‌کند سرمایه را ریسک‌پذیر کند و این‌گونه نیست که بدون این‌که وارد فضای تولیدی شود و ریسک‌های تولیدی را بپذیرد، بخواهد عایدی مشخصی داشته باشد.

عضو هیئت‌علمی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، خاطرنشان کرد: در نظریه بانکداری اسلامی، باید تعادلی بین ریسک‌‌پذیری و سودی که عاید می‌شود، وجود داشته باشد و این تعادل به صورت یک لنگر، باعث می‌شود که وقتی ما به دوران رکود وارد شدیم، به هیچ کس، نه به بانک و نه به‌ کسی که تسهیلات دریافت کرده است، فشار وارد نشود.

در مدل بانکداری اسلامی خود دارای اشکال هستیم

وی افزود: دلیل این امر، این است که همان اندازه که بانک از گیرنده تسهیلات، کمتر سود می‌گیرد، به سپرده‌گذار هم سود کمتری پرداخت می‌کند. این مدل در بانک‌های اسلامی دیگر کشورها اجرا شده است، اما در سیستم بانکی ما به اجراء در نیامده است، به این دلیل که اگر بانک بخواهد از گیرنده تسهیلات به خاطر مشکلاتی که اتفاق افتاده است، کمتر سود‌ بگیرد و از سوی دیگر به سپرده‌گذار، سود ثابت پرداخت کند، چاره‌ای ندارد جز این‌که که به گیرنده تسهیلات، فشار بیاورد.

توکلی ادامه داد: به همین دلیل است که بنده عرض می‌کنم ما در مدل بانکداری اسلامی خود، دارای اشکال هستیم. ما در این مدل، سود سپرده‌ها را ثابت و تضمین کردیم و وقتی که تضمین کردیم باید از گیرندگان تسهیلات هم به صورت تضمینی سود بگیریم و اگر اتفاقی در بخش واقعی اقتصاد بیفتد، ما مجبور هستیم که بخش تولیدی را به صورت ناحق و ناعادلانه جریمه کنیم و باید آن سود تسهیلات را بگیریم که بتوانیم به تعهدات خود نسبت به سپرده‌گذار وفا کنیم.

تحقق بانکداری اسلامی؛ نیازمند تعامل حوزه و دانشگاه

وی تصریح کرد: به نظر بنده، حل بخشی از مشکلات بانکداری اسلامی، را باید از طریق تعامل حوزه و دانشگاه و در مراکز علمی، دنبال کنیم و کار را به پیش ببریم. بانک مرکزی و دیگر نهادهای مرتبط، باید این بحث را در مراکز علمی مطرح کنند تا زمینه برای تحقق بانکداری اسلامی، فراهم شود. باید در مراکز علمی، الگوهای مناسب بانکداری اسلامی، مطرح شوند و این الگوها در جریان عمل، تست و بازخوردگیری شوند تا بتوانیم به تدریج، این مشکل را حل کنیم.

وی افزود: تعیین ضرب‌العجل برای تحقق بانکداری اسلامی، بدون مشارکت واقعی محققان بانکداری اسلامی و اساتید حوزه و دانشگاه، کار چندان مؤثری نخواهد بود. ممکن است بتوانیم برخی اصلاحات جزئی را انجام دهیم اما به نظر می‌رسد در کوتاه‌مدت نتوانیم به سیستم ایده‌آل در این زمینه دست پیدا کنیم.

از تجربه دیگر بانک‌های اسلامی استفاده کنیم

عضو هیئت‌علمی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، خاطرنشان کرد: اما هر زمان که حرکت در این مسیر را شروع کنیم و این اصلاحات را انجام دهیم، باز هم گامی رو به جلو و مناسب است. ما باید از تجربه سایر بانک‌های اسلامی که  دارای کارکردهای موفقی بوده‌اند، بهره‌مند شویم و هم اصلاحاتی در مدل انجام دهیم و هم این‌که در مقام اجراء، مشکلات سیستم بانکی خود را حل کنیم تا به اهداف مورد نظر در زمینه تحقق بانکداری اسلامی دست پیدا کنیم.