واكاوی ترجمه قرآن به زبان‌های خارجی/24
نقد صحيحی در مورد ترجمههای قرآن كريم صورت نمی‌گيرد
گروه بين‌الملل: نقد صحيحی در مورد ترجمه‌ها به ويژه ترجمههای قرآن كريم به زبان‌های خارجی در كشور ما صورت نمی‌گيرد و فرهنگ نقد نظام‌مند علی‌رغم اهميت به‌سزايی كه می‌تواند در ارتقای كيفيت ترجمه‌ها داشته باشد، هنوز نهادينه نشده است.
رسول اسماعيل‌زاده، مترجم قرآن كريم به زبان تركی آذری و دانش‌آموخته حوزه علميه قم و كارشناس مسئول بخش ترجمه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، در گفت‌و‌گو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا) با بيان اين مطلب گفت: يكی از مسائلی كه در باب ترجمههای قرآن در كشور ما وجود دارد، مسئله نقد صحيح است كه باب آن هنوز در كشور ما باز نشده است و اگرچه عده‌ای به نقد ترجمههای قرآن می‌پردازند، اما اين نقدها عمدتاً علمی و اصولی نيستند.
وی ادامه داد: فرهنگ نقد نظام‌مند علی‌رغم اهميت به‌سزايی كه می‌تواند در ارتقای كيفيت ترجمه‌ها داشته باشد، هنوز نهادينه نشده است. نقد كردن در حال حاضر فقط به اشكال گرفتن محدود شده است، در حالی‌كه اين صحيح نيست، ايراد گرفتن صرف، علی‌رغم وارد بودن، نقد محسوب نمی‌شود؛ كسی كه می‌خواهد ترجمه‌ای را نقد كند، پس از مطالعه دقيق كل آن ترجمه و پيدا كردن اشكالات بايد راه‌حل‌هايی را نيز ارائه دهد تا به مترجم در جهت بهبود سطح ترجمه كمك كند.
اسماعيل‌زاده همچنين افزود: اگر فرهنگ نقد صحيح ترجمههای قرآن كه اعم از پيدا كردن نقاط ضعف و ارائه راه‌حل‌ها و جايگزين‌ها است، توسعه پيدا كند، سطح كيفی ترجمه‌ها در كشورمان بسيار بالا خواهد رفت، همانگونه كه می‌دانيم ما در زمينه ترجمه قرآن به زبان‌های خارجی بسيار عقب هستيم، اين درحالی است كه در كشورهای ديگر سير ترجمه قرآن با سرعت در حال انجام است؛ مثلاً در كشور تركيه طی 8 سال اخير، بالغ بر چهل نوع ترجمه قرآن با تيراژ حداقل 30 هزار جلد در چندين چاپ، ارائه شده است.
وی در ادامه در مورد مشكلات موجود در ترجمههای ارائه شده از قرآن كريم گفت: در عموم ترجمههای موجود مترجم پيش از آغاز كار، سبك ترجمه را انتخاب نمی‌كند و هر سوره‌ای را با يك سبك ترجمه میكند، به عنوان مثال بخشی را به صورت لفظ گرا و بخشی ديگر را به سبكی ديگر ترجمه میكند.
اين مترجم قرآن كريم توضيح داد: مشكلات ترجمههای موجود متعدد هستند، البته بايد توجه داشت كه اصولاً هيچ ترجمه‌ای كامل و بدون ايراد و اشكال نيست، ترجمه قرآن خود بنده هم مسلماً ايراداتی دارد كه هر كسی هم كه نداند، خود من به عنوان مترجم از آن‌ها مطلع هستم.
وی ادامه داد: با اين حال آنچه در اين رابطه به نظر می‌رسد، اين است كه در اكثر ترجمههای موجود از قرآن به زبان‌های خارجی علاوه بر سبك ترجمه، سطح مخاطب نيز در نظر گرفته نشده كه اين ايراد به ترجمه خود من هم وارد است، سطح مخاطب يا كودك است يا عمومی و يا دانشگاهی؛ هر مترجمی بايد پيش از ترجمه، سطح مخاطب خود را انتخاب كند و بعد كار ترجمه را آغاز نمايد تا بتواند متنی منسجم و يكپارچه ارائه دهد.
اسماعيل‌زاده عنوان كرد: مسئله سوم كه در ترجمههای موجود از قرآن به زبان‌های خارجی، كمتر مورد توجه قرار گرفته است، مسئله فرهنگ زبان مبدأ است؛ برای آشنايی با هر زبانی، علاوه بر يادگيری كلمات و قواعد ساختاری آن زبان، شناخت فرهنگ متكلمان آن زبان نيز مورد نياز است، صرف دانستن معانی كلمات و دانستن قواعد به درك آن زبان نمی‌انجامد، زيرا در بسياری از موارد جمله‌ای كه بيان می‌شود، علاوه بر معنای ظاهری، معنای ديگری دارد كه آن معنا مورد توجه گوينده است و اين معنا درك نمی‌شود مگر با شناخت فرهنگ متكلم؛ بنابراين كسانيكه می‌خواهند قرآن را ترجمه كنند، علاوه بر آنكه بايد تسلط كامل بر كلامات و صرف و نحو زبان عربی داشته باشند، بايد فرهنگ اين زبان را نيز به خوبی بشناسند كه در ترجمه‌ها كمتر به اين موضوع پرداخته می‌شود. مترجمان در ترجمه قرآن، زبان عربی باديه‌نشينی و كلاسيك را با زبان عربی معاصر يكسان در نظر می‌گيرند و اينجا است كه عمده‌ترين اشتباهات ترجمه‌ای روی می‌دهد؛ مترجمان پيش از آغاز ترجمه بايد با مطالعه با فرهنگ زبان عربی كلاسيك آشنا شوند.
مترجم قرآن به زبان تركی آذری ادامه داد: مسئله بعدی لزوم شناخت فرهنگ دينی قرآن كريم از سوی مترجمان است، بعضاً در ترجمه‌ها مسئله مكی و مدنی بودن و يا خاص و عام بودن و ساير اصول و قواعد فقهی كه در قرآن وجود دارد، مورد توجه مترجم قرار نگرفته است و اگر مترجم از اين موارد اطلاعی نداشته باشد، لغزش‌هايی در ترجمه‌اش پيش می‌آيد كه قابل چشم‌پوشی نيست، بروز اشكالات جزئی صرفی و نحوی مثلاً معلوم ترجمه كردن يك عبارت مجهول، آنقدر مشكل ايجاد نمی‌كند كه در نظر نگرفتن فرهنگ زبانی و فرهنگ دينی مشكل ايجاد میكند، عدم توجه به اين دو فرهنگ، ترجمه را با اشكالات اساسی مواجه خواهد كرد كه نگاهی به ترجمههای موجود اين مسئله را روشن میكند.
وی در مورد اشكالات صرفی و نحوی نيز گفت: علی‌رغم تأكيدی كه بر لزوم تسلط مترجم بر زبان مبدأ وجود دارد، عدم توجه به نقش واژه‌ها، مذكر يا مؤنث بودن آن‌ها، ضمير، فعل، فاعل يا مفعول بودن واژه، موقعيت اسم در جمله، حرف‌های تأكيد، حرف‌های معنی‌دار، متعدی و لازم بودن فعل از جمله اغلاط متداول در ترجمههای موجود از قرآن است.
اسماعيل‌زاده افزود: به عنوان مثال اغلب مترجمان به خصوص مترجمان فارسی در ترجمه آيه «لم يلد و لم يولد» اشتباه می‌كنند؛ «يلد» فعل مذكر است در حاليكه اغلب مترجمان در تركی و فارسی آن را «لم تلد» و به صورت مؤنث ترجمه كرده‌اند و معادل آن را نتوانسته‌اند در زبان مقصد پيدا كنند و يا در «غير المغضوب عليهم ولاالضالين»، به اعراب «غير» دقت نكرده‌اند، اين غير يا بايد صفت باشد يا بدل؛ كه در اين صورت معنی بسيار متفاوت خواهد بود. اين دو نمونه از جمله اشكالات صرف و نحوی است كه در اكثر ترجمههای قرآن به چشم می‌خورد.
رسول اسماعيل‌زاده از سال 1358 تا 1370 در حوزه علميه قم تحصيلات حوزوی را تا سطح كفايه دنبال كرده است، وی از سال 64 تا 68 نيز در مجتمع آموزش عالی قم در رشته حقوق تحصيل كرده، سپس از سال 70 تا هم‌اكنون به طور گسترده در زمينه حقوق، قرآن‌پژوهی و تركولوژی(تركی‌شناسی) مطالعاتی را انجام داده و آثار متعددی را ترجمه و تأليف كرده است.
تحصيلات غير حوزوی اسماعيل‌زاده در زمينه حقوق است؛ وی فوق ليسانس خود را در رشته حقوق از دانشگاه دولتی باكو گرفته و در حال حاضر نيز دانشجوی دكترای حقوق جزا و جرم‌شناسی در دانشگاه باكو است. حدود سه سال در دانشگاه خزر آذربايجان تدريس حقوق اسلامی داشته و اكنون هم كارشناس مسئول مركز ترجمه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است و در دانشگاه تبريز زبان و ادبيات تركی تدريس میكند.
علاوه بر تحصيلات حوزوی و دانشگاهی، عمده مطالعات اسماعيل‌زاده در زمينه تركولوژی و قرآن‌پژوهی است؛ وی قبل از ترجمه قرآن و قرآن‌پژوهی اكثر آثار امام خمينی(ره) را به زبان تركی ترجمه كرده است، وی همچنين بسياری از متون كلاسيك تركی از جمله كتاب «عقايد الاسلام» مقدس اردبيلی را تصحيح و چاپ كرده است، وی در زمينه متون فقهی و حقوقی هم ترجمه‌هايی داشته و برای اولين بار رساله توضيح المسائل مرحوم آيت‌الله‌العظمی گلپايگانی را به زبان تركی آذربايجانی ترجمه كرده است.
اسماعيل‌زاده در زمينه تركولوژی هم آثار متعددی دارد به خصوص زبان و ادبيات تركی آذربايجانی و در اين زمينه در دانشگاه‌های مختلف تدريس میكند، وی همواره به رشته‌های تحصيلی خود در دانشگاه و در حوزه از جنبه ترجمه‌ای و تأليفی نگاه كرده، لذا هيچ‌گاه به دنبال وكالت و انجام مشاغل حقوقی نرفته ولی كتاب‌های بيشماری مانند «كياست جزايی اسلام» را ترجمه يا تأليف كرده و آثار مختلفی در زمينه حقوقی، ادبی و دينی به چاپ رسانده است.
وی ادامه داد: فرهنگ نقد نظام‌مند علی‌رغم اهميت به‌سزايی كه می‌تواند در ارتقای كيفيت ترجمه‌ها داشته باشد، هنوز نهادينه نشده است. نقد كردن در حال حاضر فقط به اشكال گرفتن محدود شده است، در حالی‌كه اين صحيح نيست، ايراد گرفتن صرف، علی‌رغم وارد بودن، نقد محسوب نمی‌شود؛ كسی كه می‌خواهد ترجمه‌ای را نقد كند، پس از مطالعه دقيق كل آن ترجمه و پيدا كردن اشكالات بايد راه‌حل‌هايی را نيز ارائه دهد تا به مترجم در جهت بهبود سطح ترجمه كمك كند.
اسماعيل‌زاده همچنين افزود: اگر فرهنگ نقد صحيح ترجمههای قرآن كه اعم از پيدا كردن نقاط ضعف و ارائه راه‌حل‌ها و جايگزين‌ها است، توسعه پيدا كند، سطح كيفی ترجمه‌ها در كشورمان بسيار بالا خواهد رفت، همانگونه كه می‌دانيم ما در زمينه ترجمه قرآن به زبان‌های خارجی بسيار عقب هستيم، اين درحالی است كه در كشورهای ديگر سير ترجمه قرآن با سرعت در حال انجام است؛ مثلاً در كشور تركيه طی 8 سال اخير، بالغ بر چهل نوع ترجمه قرآن با تيراژ حداقل 30 هزار جلد در چندين چاپ، ارائه شده است.
وی در ادامه در مورد مشكلات موجود در ترجمههای ارائه شده از قرآن كريم گفت: در عموم ترجمههای موجود مترجم پيش از آغاز كار، سبك ترجمه را انتخاب نمی‌كند و هر سوره‌ای را با يك سبك ترجمه میكند، به عنوان مثال بخشی را به صورت لفظ گرا و بخشی ديگر را به سبكی ديگر ترجمه میكند.
اين مترجم قرآن كريم توضيح داد: مشكلات ترجمههای موجود متعدد هستند، البته بايد توجه داشت كه اصولاً هيچ ترجمه‌ای كامل و بدون ايراد و اشكال نيست، ترجمه قرآن خود بنده هم مسلماً ايراداتی دارد كه هر كسی هم كه نداند، خود من به عنوان مترجم از آن‌ها مطلع هستم.
وی ادامه داد: با اين حال آنچه در اين رابطه به نظر می‌رسد، اين است كه در اكثر ترجمههای موجود از قرآن به زبان‌های خارجی علاوه بر سبك ترجمه، سطح مخاطب نيز در نظر گرفته نشده كه اين ايراد به ترجمه خود من هم وارد است، سطح مخاطب يا كودك است يا عمومی و يا دانشگاهی؛ هر مترجمی بايد پيش از ترجمه، سطح مخاطب خود را انتخاب كند و بعد كار ترجمه را آغاز نمايد تا بتواند متنی منسجم و يكپارچه ارائه دهد.
اسماعيل‌زاده عنوان كرد: مسئله سوم كه در ترجمههای موجود از قرآن به زبان‌های خارجی، كمتر مورد توجه قرار گرفته است، مسئله فرهنگ زبان مبدأ است؛ برای آشنايی با هر زبانی، علاوه بر يادگيری كلمات و قواعد ساختاری آن زبان، شناخت فرهنگ متكلمان آن زبان نيز مورد نياز است، صرف دانستن معانی كلمات و دانستن قواعد به درك آن زبان نمی‌انجامد، زيرا در بسياری از موارد جمله‌ای كه بيان می‌شود، علاوه بر معنای ظاهری، معنای ديگری دارد كه آن معنا مورد توجه گوينده است و اين معنا درك نمی‌شود مگر با شناخت فرهنگ متكلم؛ بنابراين كسانيكه می‌خواهند قرآن را ترجمه كنند، علاوه بر آنكه بايد تسلط كامل بر كلامات و صرف و نحو زبان عربی داشته باشند، بايد فرهنگ اين زبان را نيز به خوبی بشناسند كه در ترجمه‌ها كمتر به اين موضوع پرداخته می‌شود. مترجمان در ترجمه قرآن، زبان عربی باديه‌نشينی و كلاسيك را با زبان عربی معاصر يكسان در نظر می‌گيرند و اينجا است كه عمده‌ترين اشتباهات ترجمه‌ای روی می‌دهد؛ مترجمان پيش از آغاز ترجمه بايد با مطالعه با فرهنگ زبان عربی كلاسيك آشنا شوند.
مترجم قرآن به زبان تركی آذری ادامه داد: مسئله بعدی لزوم شناخت فرهنگ دينی قرآن كريم از سوی مترجمان است، بعضاً در ترجمه‌ها مسئله مكی و مدنی بودن و يا خاص و عام بودن و ساير اصول و قواعد فقهی كه در قرآن وجود دارد، مورد توجه مترجم قرار نگرفته است و اگر مترجم از اين موارد اطلاعی نداشته باشد، لغزش‌هايی در ترجمه‌اش پيش می‌آيد كه قابل چشم‌پوشی نيست، بروز اشكالات جزئی صرفی و نحوی مثلاً معلوم ترجمه كردن يك عبارت مجهول، آنقدر مشكل ايجاد نمی‌كند كه در نظر نگرفتن فرهنگ زبانی و فرهنگ دينی مشكل ايجاد میكند، عدم توجه به اين دو فرهنگ، ترجمه را با اشكالات اساسی مواجه خواهد كرد كه نگاهی به ترجمههای موجود اين مسئله را روشن میكند.
وی در مورد اشكالات صرفی و نحوی نيز گفت: علی‌رغم تأكيدی كه بر لزوم تسلط مترجم بر زبان مبدأ وجود دارد، عدم توجه به نقش واژه‌ها، مذكر يا مؤنث بودن آن‌ها، ضمير، فعل، فاعل يا مفعول بودن واژه، موقعيت اسم در جمله، حرف‌های تأكيد، حرف‌های معنی‌دار، متعدی و لازم بودن فعل از جمله اغلاط متداول در ترجمههای موجود از قرآن است.
اسماعيل‌زاده افزود: به عنوان مثال اغلب مترجمان به خصوص مترجمان فارسی در ترجمه آيه «لم يلد و لم يولد» اشتباه می‌كنند؛ «يلد» فعل مذكر است در حاليكه اغلب مترجمان در تركی و فارسی آن را «لم تلد» و به صورت مؤنث ترجمه كرده‌اند و معادل آن را نتوانسته‌اند در زبان مقصد پيدا كنند و يا در «غير المغضوب عليهم ولاالضالين»، به اعراب «غير» دقت نكرده‌اند، اين غير يا بايد صفت باشد يا بدل؛ كه در اين صورت معنی بسيار متفاوت خواهد بود. اين دو نمونه از جمله اشكالات صرف و نحوی است كه در اكثر ترجمههای قرآن به چشم می‌خورد.
رسول اسماعيل‌زاده از سال 1358 تا 1370 در حوزه علميه قم تحصيلات حوزوی را تا سطح كفايه دنبال كرده است، وی از سال 64 تا 68 نيز در مجتمع آموزش عالی قم در رشته حقوق تحصيل كرده، سپس از سال 70 تا هم‌اكنون به طور گسترده در زمينه حقوق، قرآن‌پژوهی و تركولوژی(تركی‌شناسی) مطالعاتی را انجام داده و آثار متعددی را ترجمه و تأليف كرده است.
تحصيلات غير حوزوی اسماعيل‌زاده در زمينه حقوق است؛ وی فوق ليسانس خود را در رشته حقوق از دانشگاه دولتی باكو گرفته و در حال حاضر نيز دانشجوی دكترای حقوق جزا و جرم‌شناسی در دانشگاه باكو است. حدود سه سال در دانشگاه خزر آذربايجان تدريس حقوق اسلامی داشته و اكنون هم كارشناس مسئول مركز ترجمه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است و در دانشگاه تبريز زبان و ادبيات تركی تدريس میكند.
علاوه بر تحصيلات حوزوی و دانشگاهی، عمده مطالعات اسماعيل‌زاده در زمينه تركولوژی و قرآن‌پژوهی است؛ وی قبل از ترجمه قرآن و قرآن‌پژوهی اكثر آثار امام خمينی(ره) را به زبان تركی ترجمه كرده است، وی همچنين بسياری از متون كلاسيك تركی از جمله كتاب «عقايد الاسلام» مقدس اردبيلی را تصحيح و چاپ كرده است، وی در زمينه متون فقهی و حقوقی هم ترجمه‌هايی داشته و برای اولين بار رساله توضيح المسائل مرحوم آيت‌الله‌العظمی گلپايگانی را به زبان تركی آذربايجانی ترجمه كرده است.
اسماعيل‌زاده در زمينه تركولوژی هم آثار متعددی دارد به خصوص زبان و ادبيات تركی آذربايجانی و در اين زمينه در دانشگاه‌های مختلف تدريس میكند، وی همواره به رشته‌های تحصيلی خود در دانشگاه و در حوزه از جنبه ترجمه‌ای و تأليفی نگاه كرده، لذا هيچ‌گاه به دنبال وكالت و انجام مشاغل حقوقی نرفته ولی كتاب‌های بيشماری مانند «كياست جزايی اسلام» را ترجمه يا تأليف كرده و آثار مختلفی در زمينه حقوقی، ادبی و دينی به چاپ رسانده است.
مطالب مرتبط
