تفسیر عرفانی بر محور قرآن و ضروریات دین
گروه اندیشه: حجت‌الاسلام علوی‌مهر معتقد است که اگر دو معیار قرآن و ضروریات دین را محور اصلی قرار دهیم، می‌توانیم نگاه مثبتی به تفسیر عرفانی داشته باشیم، وگرنه تفسیر عرفانی مورد هجمه بوده و بسیاری از دانشمندان ما آن را باطل و حرام دانسته‌اند.
حجت‌الاسلام والمسلمین حسین علوی‌مهر، استاد حوزه و دانشگاه و عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) العالمیة در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، با پیشرفت‌هایی که در روان‌شناسی و بهداشت روان یا شاخه‌هایی از روان شناسی شده است، می‌تواند ارتباط زیادی بین این رشته‌های علمی با عرفان و تفاسیر عرفانی و نگاه‌های عرفانی حتی به آیات دید. مثلا در مباحث روان‌شناسی رابطه بین انسان و حیوان یک رابطه قویی است و بهداشت روان بحثی دارد به نام ارتباط درونی انسان و حیوانات. اینکه ما ارتباطات درونی را کجا می‌توانیم پیدا کنیم، امروزه بحث مهمی شده است.
علوی‌مهر ادامه داد: بر اساس مطالعاتی که امروزه انجام شده است. بین انسان و حیوانات، حتی حیوانات درنده، می‌تواند ارتباطاتی وجود داشته باشد، گویا انسان و حیوان با نگاه به هم می‌توانند با هم سخن بگویند و حرف هم را متوجه شوند و کسانی هستند که با حیوانات سخن می‌گویند و سخن ایشان را منتقل می‌کنند و این مسئله آزمایش شده و انسان به تجربه دریافته است که این مسئله امکان دارد که نوعی ارتباط خاص می‌توان بین انسان و حیوان وجود داشته باشد که طبعا کلامی نیست.
عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) العالمیة افزود: این نوع ارتباط بین حضرت سلیمان و مورچگان در قرآن ملاحظه می‌شود. یا آنچه فهم حیوانات در قرآن مطرح است و عبادت و خشوعی که برای حیوانات مطرح است و هیچ موجودی نیست که خدا را تسبیح نکند که به شکلی خاص بیان شده است، بنابراین، اعتقاد وجود شعور برای حیوانات، در روان‌شناسی جدید در قرآن وجود دارد. برای مثال رابطه سلیمان و هدد از این دست است. بنابراین می‌توانیم بین علم امروز و شاخه‌هایی از روان‌شناسی و نیز عرفان حقیقی پیوندهای مشترکی را بیابیم.
علوی‌مهر در ادامه با اشاره مجدد به پیشرفت‌هایی که در روان‌شناسی و بهداشت روان یا شاخه‌هایی از روان شناسی صورت گرفته است، گفت: می‌توان و باید به سوی مطالعات تطبیقی در خصوص رابطه وثیق رشته‌های جدید به خصوص در حوزه روان‌شناسی و عرفان رفت. همان‌طور که اشاره شد، تفسیر عرفانی پرده از ارتباطات خاصی بر می‌دارد که امروزه این سطح مورد تایید علوم جدید قرار گرفته است.
وی در پاسخ به این پرسش که تفاسیر عرفانی چه آسیب‌هایی می‌توانند داشته باشند؟ گفت: تفسیر عرفانی چهره خوبی در میان نوعی از فقهای و یا برخی از دانشمندان ما ندارد و این به خاطر سوءاستفاده‌هایی است که برخی از صوفیان و عرفا کرده‌اند و قرآن را ابزار اندیشه‌های خود قرار داده‌اند.
عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) العالمیة تصریح کرد: برخی نحله‌ها احیانا صوفیه و مباحثی مانند بحث خانقاه را تبلیغ کرده‌اند. به این خاطر صوفی‌گری و تفسیر عرفانی چهره خوبی در میان مفسران ما ندارد و به نوعی با آن برخورد شده، تقابل به وجود آمده و مردود دانسته شده است. این بحث است از سوی دیگر عرفا و مفسرانی که نکته‌های عرفانی را مطرح می‌کنند، شاید بدون آنکه توسل به روایتی کرده باشد و یا از راه شرعی مباحث عرفانی را ترویج کرده‌اند، به آن دامن زده باشند.
وی ادامه داد: از این رو سوءاستفاده از عرفان و تصوف و نیز استفاده غیر شرعی از تفاسیر عرفانی باعث شده است که این نحله مورد اعتراض و رد برخی از علما قرار بگیرد. این‌ها مسائلی است که تفسیر عرفانی را تحت هجمه قرار داده و روایات ما البته در نفی صوفیان به شدت با صوفیان برخورد کرده‌اند.
عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) العالمیة در ادامه گفت: از امام صادق(ع) روایاتی در رد صوفیان نقل شده است و عده‌ای از علمای ما همچنان آن روایات را برای برخورد با صوفی‌گری و تفسیر عرفانی مبنا قرار داده‌اند، اما به صورت کامل نمی‌توان تفسیر عرفانی را مردود دانست و آنچه دانشمندان عرفانی ما مطرح کرده‌اند کاملا مردود نیست و باید انصاف به خرج داد که آیا این مباحث مطابق با شریعت است و یا نه؟ و یا اینکه آیا عدم مخالفتی با شریعت دارد و یا خیر؟
وی با بیان اینکه باید دقت کرد تا تفسیر عرفانی مخالفتی با قرآن و اصول و ضروریات دینی نداشته باشد، گفت: اگر این دو معیار را محور اصلی قرار دهیم، می‌توانیم نگاه مثبتی به تفسیر عرفانی داشته باشیم وگرنه تفسیر عرفانی مورد هجمه بوده و بسیاری از دانشمندان ما آن را باطل و حرام دانسته‌اند.
علوی‌مهر در پایان گفت: در دوران معاصر تفسیر عرفانی به صورت دیگری مطرح می‌شود و آن بحث‌هایی است که شما تا حدودی اشاره کردید، مباحث جدید در حوزه‌های روان‌شناسی از این جمله است. بحث‌های تاویل‌گرایانه که برخی افراد مطرح می‌کنند، نیز مطرح است که باید با دقت به قرآن نسبت داده شود و با احتیاط وارد تفاسیر عرفانی شد و اگر ما در دوران معاصر با استفاده از روایات بخواهیم این کار را انجام بدهیم، مشکلی نیست، اما اگر همین طور بخواهیم معنای باطنی را به قرآن نسبت دهیم، این با مشکلاتی همراه خواهد شد.
علوی‌مهر ادامه داد: بر اساس مطالعاتی که امروزه انجام شده است. بین انسان و حیوانات، حتی حیوانات درنده، می‌تواند ارتباطاتی وجود داشته باشد، گویا انسان و حیوان با نگاه به هم می‌توانند با هم سخن بگویند و حرف هم را متوجه شوند و کسانی هستند که با حیوانات سخن می‌گویند و سخن ایشان را منتقل می‌کنند و این مسئله آزمایش شده و انسان به تجربه دریافته است که این مسئله امکان دارد که نوعی ارتباط خاص می‌توان بین انسان و حیوان وجود داشته باشد که طبعا کلامی نیست.
عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) العالمیة افزود: این نوع ارتباط بین حضرت سلیمان و مورچگان در قرآن ملاحظه می‌شود. یا آنچه فهم حیوانات در قرآن مطرح است و عبادت و خشوعی که برای حیوانات مطرح است و هیچ موجودی نیست که خدا را تسبیح نکند که به شکلی خاص بیان شده است، بنابراین، اعتقاد وجود شعور برای حیوانات، در روان‌شناسی جدید در قرآن وجود دارد. برای مثال رابطه سلیمان و هدد از این دست است. بنابراین می‌توانیم بین علم امروز و شاخه‌هایی از روان‌شناسی و نیز عرفان حقیقی پیوندهای مشترکی را بیابیم.
علوی‌مهر در ادامه با اشاره مجدد به پیشرفت‌هایی که در روان‌شناسی و بهداشت روان یا شاخه‌هایی از روان شناسی صورت گرفته است، گفت: می‌توان و باید به سوی مطالعات تطبیقی در خصوص رابطه وثیق رشته‌های جدید به خصوص در حوزه روان‌شناسی و عرفان رفت. همان‌طور که اشاره شد، تفسیر عرفانی پرده از ارتباطات خاصی بر می‌دارد که امروزه این سطح مورد تایید علوم جدید قرار گرفته است.
وی در پاسخ به این پرسش که تفاسیر عرفانی چه آسیب‌هایی می‌توانند داشته باشند؟ گفت: تفسیر عرفانی چهره خوبی در میان نوعی از فقهای و یا برخی از دانشمندان ما ندارد و این به خاطر سوءاستفاده‌هایی است که برخی از صوفیان و عرفا کرده‌اند و قرآن را ابزار اندیشه‌های خود قرار داده‌اند.
عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) العالمیة تصریح کرد: برخی نحله‌ها احیانا صوفیه و مباحثی مانند بحث خانقاه را تبلیغ کرده‌اند. به این خاطر صوفی‌گری و تفسیر عرفانی چهره خوبی در میان مفسران ما ندارد و به نوعی با آن برخورد شده، تقابل به وجود آمده و مردود دانسته شده است. این بحث است از سوی دیگر عرفا و مفسرانی که نکته‌های عرفانی را مطرح می‌کنند، شاید بدون آنکه توسل به روایتی کرده باشد و یا از راه شرعی مباحث عرفانی را ترویج کرده‌اند، به آن دامن زده باشند.
وی ادامه داد: از این رو سوءاستفاده از عرفان و تصوف و نیز استفاده غیر شرعی از تفاسیر عرفانی باعث شده است که این نحله مورد اعتراض و رد برخی از علما قرار بگیرد. این‌ها مسائلی است که تفسیر عرفانی را تحت هجمه قرار داده و روایات ما البته در نفی صوفیان به شدت با صوفیان برخورد کرده‌اند.
عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) العالمیة در ادامه گفت: از امام صادق(ع) روایاتی در رد صوفیان نقل شده است و عده‌ای از علمای ما همچنان آن روایات را برای برخورد با صوفی‌گری و تفسیر عرفانی مبنا قرار داده‌اند، اما به صورت کامل نمی‌توان تفسیر عرفانی را مردود دانست و آنچه دانشمندان عرفانی ما مطرح کرده‌اند کاملا مردود نیست و باید انصاف به خرج داد که آیا این مباحث مطابق با شریعت است و یا نه؟ و یا اینکه آیا عدم مخالفتی با شریعت دارد و یا خیر؟
وی با بیان اینکه باید دقت کرد تا تفسیر عرفانی مخالفتی با قرآن و اصول و ضروریات دینی نداشته باشد، گفت: اگر این دو معیار را محور اصلی قرار دهیم، می‌توانیم نگاه مثبتی به تفسیر عرفانی داشته باشیم وگرنه تفسیر عرفانی مورد هجمه بوده و بسیاری از دانشمندان ما آن را باطل و حرام دانسته‌اند.
علوی‌مهر در پایان گفت: در دوران معاصر تفسیر عرفانی به صورت دیگری مطرح می‌شود و آن بحث‌هایی است که شما تا حدودی اشاره کردید، مباحث جدید در حوزه‌های روان‌شناسی از این جمله است. بحث‌های تاویل‌گرایانه که برخی افراد مطرح می‌کنند، نیز مطرح است که باید با دقت به قرآن نسبت داده شود و با احتیاط وارد تفاسیر عرفانی شد و اگر ما در دوران معاصر با استفاده از روایات بخواهیم این کار را انجام بدهیم، مشکلی نیست، اما اگر همین طور بخواهیم معنای باطنی را به قرآن نسبت دهیم، این با مشکلاتی همراه خواهد شد.
