ریاضی؛ ابزاری برای درک حقایق هستی/ ویژگی بارز روح پرسشگر «بیرونی» چه بود؟

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، سراسر تاریخ اسلام حکایت از اقدامات ارزشمند دانشمندانی است که تاثیر فراوانی بر توسعه علوم گذارده‌اند، اما شاید مهم‌ترین عامل توسعه علم در تاریخ تمدن اسلامی را بتوان ماهیت فقه و احکام اسلامی اسلام دانست.

یکی از همین دانشمندان ابوریحان محمد بن احمد بیرونی است که از بزرگترین دانشمندان جهان اسلام است و تاثیر بسیاری بر گسترش علوم مختلف در زمان خود و پس از خویش داشته است. ابوریحان در علوم مختلفی نظیر ستاره‌شناسی، انسان‌شناسی، تاریخ‌ و گاه ‌نگاری و ریاضیات سرآمد زمان خویش بوده اما شاید کمتر به تاثیرات وی بر ریاضیات پرداخته شده باشد.

در همین رابطه حسن ضیائی‌نیا، استاد دانشکده فنی و حرفه‌ای منتظری مشهد، دانش‌آموخته فیزیک هسته‌ای و مسئول هیات داوران جشنواره خوارزمی در خراسان رضوی که نسخ خطی متعددی در کتابخانه‌های اروپایی در حوزه ریاضیات اسلامی را بررسی و کتاب علوم ریاضی در تمدن اسلامی را تدوین نموده، با حضور در خبرگزاری ایکنا به توصیف ریاضیات در تمدن اسلامی و شخصیت علمی ابوریحان بیرونی پرداخت.

ریاضیات، ابزاری برای درک حقایق هستی
ضیایی نیا با اشاره به اهمیت دانش ریاضی گفت: ریاضیات به همان مسیری ختم می‌شود که با فلسفه دین همسو است؛ در واقع ریاضیات مجموعه روش‌هایی است که با خرد ناب ایجاد شده و ابزاری برای درک حقایق هستی است. خداوند هستی را معماری کرده و این معماری خارج از قواعد خرد ناب نیست. شخصیت علمی بزرگان دین و کتاب آسمانی ما نیز این وحدت را نمایانگر است. به همین جهت لازم است در آموزش ریاضیات و علوم دیگر به این هدف  متعالی توجه ضمنی داشت.

وی اظهار کرد: در واقع اگر دانشی نتواند ما را با حقیقت هستی آشنا کند، رسالت خویش را به فرجام نرسانده است. به عنوان مثال در معماری هستی حقایق هندسی پیچیده‌ای وجود دارد که در کیهانشناسی معاصر به آن پرداخته  شده  و رسالت بخشی از ریاضیات شناخت همین پیچیدگی‌ها و حقایق نهان در ذات هستی است.

اسلام؛ عامل توسعه ریاضیات
ضیایی‌نیا با اشاره به زمینه‌های پیشرفت علوم ریاضی در تاریخ تمدن اسلامی اظهار کرد: یکی از مهم‌ترین دلایل پیشرفت ریاضیات به معنای عام آن در تاریخ تمدن اسلامی، فقه و احکام دین اسلام است. در حقیقت اسلام و احکام آن موجب توسعه ریاضیات و علوم وابسته به آن شد. با نگاهی به کتب بزرگ ریاضیات پس از اسلام می‌توان دریافت که بسیاری از قواعدی که موجب بسط و توسعه ریاضیات شد، به احکام اسلامی مانند تجارت، ارث، تعیین اوقات شرعی قبله یابی و... بازمی گردد. به عنوان نمونه در زمینه ارث برخی معادلات به گونه ای بود که ریاضیات زمان از عهده پاسخ آن بر نمی آمد و به همین جهت فنون حل این نوع  معادلات توسعه یافت.

استاد دانشگاه  فنی و حرفه‌ای مشهد اضافه کرد: برای اثبات این مدعی کافی است نگاهی به  مقدمه کتاب الجبر والمقابله محمد ابن موسی خوارزمی ریاضیدان معاصر امام رضا (ع) بیندازیم. خوارزمي در مقدمه رساله جبر ومقابله خويش پيرامون انگيزه اش در تدوين اين كتاب مي نويسد «مامون مرا تشويق كرده است اثري كوتاه درباره محاسبات به كمك جبر والمقابله تصنيف وآن را به ساده‌ترين و سودمندترين موارد در علم حساب محدود كنم، از آن قبيل كه مردمان مداوم در قضاياي ارث، وصايا، انحصار وراثت، دعاوي حقوقي، تجارت و در تمام داد و ستدهاي آن‌ها با هم بدان‌ها نياز دارند يا هر جا كه اندازه‌گيري زمين، كندن آبراهه‌ها، محاسبات هندسي و ديگر مقاصد از هر نوع و هر قبيل كه مطمع نظر باشد».

ضیائی‌نیا اضافه کرد: نمونه دیگر، تعیین زمان برای نماز گزاردن در اقلیم‌های مختلف بود. این امر نیازمند رصد حرکات خورشید بود که احتیاج به ریاضیات ، مثلثات و هندسه را توجیه می کند. همچنین پیدا کردن موقعیت قبله امری است که در اقلیم های مختلف به مساحی و نقشه کشی نیاز دارد. به طور کلی شرع اسلام در زمینه‌های مختلفی مانند ارث، تجارت، جهت یابی، مواقیت خاص و... به گونه ای است که نیازمند ریاضیات بود و دانشمندان بزرگ آن زمان به ریاضیات به این دلیل پرداختند که فقه و شرع به درستی اجرا شود. هنگامی که این مسایل برطرف می‌شد، هر باب از علم ریاضی باب‌های دیگری را می‌گشود و مسایل جدیدی را ایجاد می کرد.
وی تاکید کرد: در حقیقت این ذات قوانین شرع مبین اسلام است که موجب توسعه علوم گردید.

شخصیت و تاثیرات ابوریحان بیرونی بر توسعه علوم مختلف
استاد دانشگاه  فنی و حرفه‌ای مشهد در خصوص شخصیت و تاثیرات ابوریحان بیرونی بر توسعه علوم مختلف از جمله ریاضی اظهار کرد: وی دارای شخصیت تو در تو و پیچیده‌ای بوده و شواهد و قراین زندگی او حاکی از آن است که ابوریحان بیرونی شخصیتی آزادمرد و هماره در تحری حقیقت بوده است. وی در بالین مرگ مساله «جدات فاسده»  که مساله‌ای با ریاضیات پیچیده در باب ارث در فقه اسلامی است را از دوست خویش، ابوالحسن علی ابن عیسی فقیه، می‌پرسد. ابوالحسن که به عیادت او آمده، می‌گوید اکنون چه جای این پرسش است؟ بیرونی پاسخ می‌دهد این مساله را بدانم و بمیرم بهتر است یا نادانسته از دنیا بروم؟ و پس از فراگیری مساله جان به جان آفرین تسلیم می‌کند. جستجوی حقیقت تا آخرین لحظات زندگی ویژگی بارز روح پرسشگر بیرونی است.

مسئول هیات داوران جشنواره خوارزمی در خراسان رضوی یادآور شد: بیرونی حدود 180 کتاب و رساله از خود بر جای گذاشته که از این جهت این رقم را می توان یک رکورد محسوب کرد. ابوریحان فردی جامع العلوم بود و شاید بتوان گفت هیچ دانشمندی در تاریخ اسلام نبوده که تا این حد جامع‌العلوم باشد. 


هنوز زمان نگارش تاریخ ریاضیات جهان اسلام نرسیده است
ضیایی‌نیا با اشاره به تاثیرات ابوریحان بیرونی بر ریاضیات و سهم وی در توسعه این علوم در دانش بشری گفت: بزرگان تاریخ علم معتقدند که هنوز زمان تدوین دایرةالمعارف جامعه ریاضیات اسلام نرسیده است. دانشمندانی مانند «جورج سارتن»، «استورات کندی»، «رشدی راشد» و آلدوميه لي و فوءاد سزگین ... متفق‌القولند که هنوز زمان این کار نیست.

وی اظهار کرد: اینکه خیام شناخته شده، به دلیل این است که یک ریاضی دان برجسته فرانسوی به نام «ووپکه»  حدود سی سال از زندگی خود را برای تحلیل و بررسی تک نسخه ی کتاب الجبر و المقابله  حکیم عمر خیام صرف کرد اما هنوز کسی، شخصیتی مانند ابوالوفا بوزجانی را نشناسانده و تاکنون هیچکس کتب ریاضیات و ابوریحان بیرونی و یا ذیج های تمدن اسلامی مانند ذیج  طوسی و یا کاشانی را به ریاضیات روز بازگردانی نکرده است. این‌ها پروژه‌های کلانی است که باید روی آن به مدت چند 10 سال کار شود.

استاد دانشگاه  فنی و حرفه‌ای مشهد ادامه داد: به عنوان نمونه باید گروه‌های مختلف نظیر ریاضی و عربی دانشگاه فردوسی طی همکاری با یکدیگر رساله‌های متعدد ابوریحان نظیر مقاله في سير سهمي السعاده و الغيب، في تسطيح الصور و تبطيح الكور، استيعاب في تسطيح الكره، كتاب في استيعاب الوجوه الممكنه و سایر  نسخ وی را بررسی کرده و به ریاضیات روز بازگردانند و سپس از آن قاعده و متن آموزشی استخراج کنند و همین کار را برای دیگر ریاضیدانان تمدن اسلامی انجام دهند. به همین جهت سهم هرکدام از این دانشمندان در ریاضیات جهان هنوز مشخص نیست.

ابوریحان، توسعه دهنده مثلثات
وی ادامه داد: با این حال مبحث تسطیح کره به طریق استوانه ای که امروز مشهور به «روش مرکاتور» است، یکی از اقدامات شایان توجه ابوریحان بیرونی در حوزه ریاضیات بوده است.

ضیائی نیا افزود: در واقع ابوریحان بیرونی اقدام مهمی به نام «مساحی» را به سرانجام رساند که توانست تناقضات نقشه ها را برطرف کند. بعدها دانشمندی به نام «مرکاتور» با کمک روابط مثلثاتی توانسته این تناقضات را حل کند؛ این در حالی است که ابوریحان در رساله «استیعاب فی تسطیح الکره»(تسطیح در ریاضیات و نجوم دوره اسلامی به معنی روش تصویر کردن رویه‌های کروی بر رویه هموار، ترسیم تصاویر دوبعدی جسم‌نما که در ساخت اسطرلاب و ترسیم نقشه‌های جغرافیایی و نجومی کاربرد داشت) این مساله را حل کرده است. در واقع  مرکاتور کار بیرونی در رساله  استیعاب را با ابزارهای نوین ریاضی امتداد داده  اما در دنیا این مساله مشهور به «روش مرکاتور» است.

مسئول هیات داوران جشنواره خوارزمی در خراسان رضوی با بیان اینکه ابوریحان در زمینه هندسه و مثلثات نیز تاثیرگذار بوده، گفت: محاسبه اندازه شعاع کره زمین نیز از دیگر اقدامات شاخص این دانشمند بزرگ بوده است. وی در مباحث مربوط به بسط های مثلثاتی نیز اقدامات زیادی انجام داده است.

 بی‌برنامگی، عامل خستگی پژوهشگران
وی با اشاره به بسترهای تمدنی رشد شخصیت های علمی مانند ابوریحان بیرونی اظهار کرد: هنگامی که افراد در زمانه ای زندگی کنند که سوالات زیاد باشد، همین مساله به خودی خود می تواند به عنوان یک موهبت شمرده شده و دانشمندان را به سمت پژوهش سوق دهد. البته ضرورت های آن دوره با دوره کنونی متفاوت بوده است. همچنین تصمیمات تصمیم سازان جامعه نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

ضیائی‌نیا ادامه داد: اگر تصمیم‌سازان کشور برای نیازها تعریف دقیق ارائه دهند، جامعه دانشگاهی ما این توانایی را دارد که به این نیازها پاسخ گوید. نیروها هیچگاه از کار خسته نمی شوند؛ اساتید دانشگاه ها هیچگاه از کار علمی خسته نمی شوند بلکه از گیجی و بی برنامگی خسته می‌شوند. آنچه که پژوهش در کشور را خسته کرده، بی‌برنامگی است نه کار زیاد.

وی با اشاره به کم‌توجهی در تاثیر فعالیت‌های دانشمندان جهان اسلام بر توسعه علوم  در نظام آموزشی اظهار کرد: هنگامی که به تاریخ علم و روایت آن در کشور خویش می نگریم، متوجه حقایق بسیاری خواهیم شد. به عنوان نمونه بنیان گذار نظریه خورشید مرکزی(نظریه ای که در نجوم  مقدماتی تاکید دارد خورشید و نه زمین، مرکز منظومه شمسی است) منتسب به «نیکلاس کوپرنیک» لهستانی است. در تمدن اسلامی دانشمندی مانند خواجه نصیرالدین طوسی زیجی(در دانش ستاره ‌شناسی قدیم، مجموعه ‌ای از جدول ‌ها که در آن مقادیر کمیت ‌ها برای تعیین موضع سیاره ‌ها به کار می ‌رفته و در آن درج می‌‌شده را، زیج یا زیگ می‌ گفتند) دارد که در آن تمام ستارگان و حرکات آن را بمدت پنجاه سال رصد و ثبت کرده به طوری که حتی یک روز از حرکت آن ستاره را هم از دست نداده است.

استاد دانشگاه فنی و حرفه‌ای مشهد ادامه داد: یکی از کتب اساسی که کوپرنیک تالیف کرده «گردش افلاک آسمان» است بنده  در جولای 2008  نسخه‌ای از این کتاب را در کتابخانه ورشو پایتخت لهستان به شماره QC41C7413  به ویرایش ادوارد روسن بررسی نمودم. در این کتاب کوپرنیک ارجاعات  فراوانی به کارهای خواجه نصیرالدین طوسی داده است و بر اساس بررسی‌های اخیر این نظریه تقویت شده است که  نیکلاس کوپرنیک از طریق مدرسه انطاکیه به آثار خواجه دست یابی داشته و متاثر از ظریات او است.

ضیائی‌نیا اضافه کرد: مثال دیگر مربوط به یکی از زیج‌هایی است که اهمیت زیادی دارد و در کشورهای دیگر بسیار مورد بررسی قرار می‌گیرد که با عنوان زیج «ابن شاطر» شناخته می‌شود. در این زیج به بیضی بودن مدار سیاره عطارد تصریح شده است که موضوع بسیار بسیار مهمی در تاریخ ریاضی فیزیک اسلامی است اما متاسفانه این زیج در دسترس نیست. بنابراین هسته بسیاری از نظریات علمی در علومی که در تاریخ اسلام توسعه یافتند، شکل گرفت.

 
اطلاعات نسل امروز دانشگاهی نسبت به تاریخ علوم، به ویژه ریاضیات در اسلام کم است
استاد دانشگاه  فنی و حرفه‌ای مشهد با بیان اینکه متاسفانه اطلاعات نسل امروز دانشگاهی نسبت به تاریخ ریاضیات و آنچه در تمدن اسلامی انجام گرفته ، کم است، گفت: متاسفانه نظام آموزشی دانشگاه‌ها و مدارس نیز از این مساله غفلت ورزیده‌اند. زبان علمی ایران قدیم عربی بوده است و مبنای عدد نویسی در آن مبنای شصت گانی و ابجد بود اما دانشجوی امروز با این ابزار را آشنا نیست تا بتواند این آثار را مطالعه کند.

وی تصریح کرد: تعدادی از دانشمندان دنیا مانند «ووپکه» و یا مستشرقینی مانند «استورات کندی» عمری را روی تشریح یک نسخه خطی از این آثار گذارده اند. این مساله می‌تواند مطالباتی را از تصمیم سازان کشور ایجاد کند. در علومی مانند فیزیک، شیمی، ریاضیات، هندسه و... فعالیت های بزرگی در تاریخ تمدن اسلامی انجام شده که به آن توجهی نمی گردد. به عنوان نمونه در کتاب مجستی «ابوالوفا محمد بوزجانی» کاملا این مساله روشن است که علم مثلثات از علوم صادراتی ایرانی هاست.

ضیائی نیا بیان کرد: از دوران اویلر  به بعد در ریاضیات سخن از جذر اعداد منفی به وجود آمد که در نتیجه آن «اعداد موهومی» متولد شد و شاخه ای از ریاضیات با عنوان «آنالیز مختلط» یا «اعداد موهومی» شکل گرفت. این مسایل از مباحث پیشرفته ریاضیات است. تمام مثلثات تا پیش از رسیدن به این نقطه توسط ایرانیان و دانشمندان جهان اسلام بسط داده شده است. علاوه بر این، عمده توسعه علوم مکانیک و مکانیک سماوی به جهت ابزارهای توانمندی است که علم مثلثات در اختیار دانشمندان قرار می‌دهد.

استاد دانشگاه فنی و حرفه‌ای مشهد افزود: در علم مثلثات پایه، روابط ریاضیای زیادی وجود دارد که این روابط در کتب دوره دبیرستان تدریس می شود. به عنوان نمونه حدود 1200 سال پیش ابوالوفا بوزجانی رابطه سینوس جمع دو کمان را در کتاب مجسطی خویش اثبات کرده است  در تک نسخه  موجود از المجسطی ابوالوفا که در کتابخانه ملی پاریس به شماره 2494 نسخ عربی نگهداری میشود و بنده میکرو فیلم آن را به  بخش مخطوطات کتابخانه ی آستانقدس رضوی تقدیم نمو ده ام آمده است «حساب جيب مجموع القوسين و جيب تفاضلهما اذا كانت كل واحد منهما معلوما . اذ اردنا ذلك ضربنا جيب كل واحد منهما في جيب تمام الاخر دقايق فما حصل جمعنا هما ان اردنا جيب مجموع القوسين و اخذنا تفاضلهما ان اردنا جيب تفاضلهما». 

وی تصریح کرد: در جای دیگر همین شخصیت در زمینه «واریاسیون ماه» مطالعاتی داشته که بخش هایی از آن هنوز روش  او برای جامعه ی علمی دنیای امروز قابل فهم و درک نیست.

هیچ نام و اثری از روش‌های ریاضیاتی دانشمندان اسلامی در کتب دبیرستانی نیست
ضیائی‌نیا خاطرنشان کرد: این در حالی است که علومی که قبل از تمدن اسلامی، یعنی دوران یونان، به دست ما رسیده و در کتب درسی ما آموزش داده می‌شود، به نام همان دانشمندان و کاشفان آنها مطرح می‌گردد؛ به عنوان نمونه همه ما با قواعدی مانند «قاعده فیثارغورث»، «قضیه تالس»، «قضیه منلائوس» وفرمول هرون ... از دستاوردهای ریاضی تمدن یونان آشنایی داریم اما هیچ نام و اثری از روش‌های ریاضیاتی دانشمندان اسلامی در کتب دبیرستانی نیست. سوال اینجاست که چرا در پداگوژی و شیوه آموزش مولفان کتب درسی کشور دقیقا آنچه را روش و منش غربی دیکته کرده را بیان و منعکس نموده‌اند؟

مسئول هیات داوران جشنواره خوارزمی در خراسان رضوی اظهار کرد: اگر بنای ما خیز به سمت ایجاد تمدن بزرگ اسلامی است، باید دستاوردهای این بزرگان را در کتب خود نیز منعکس کنیم و نسلی تربیت کنیم که در اخلاق، ابداع و نظریه پردازی پیشرو باشد؛ از این رو همه  امکانات کشور باید در اختیار اعتلای نظام آموزشی و تحقق آرمان «همه برای آموزش» و نه «آموزش برای همه» قرار گیرد.

ضیائی‌نیا یادآور شد: باید ساختاری برای تدوین کتب درسی وجود داشته باشد. این مساله تنها در ریاضیات نیست بلکه تمدن ما در مباحث مختلفی مانند فیزیک، شیمی، پزشکی ، فلسفه ، حقوق و... حرف های زیادی برای گفتن دارد. با نگاهی به کتب درسی، می بینیم که از این بزرگان رد پای زیادی  نیست و به نوعی مبانی بیگانه پرستی برای دانش آموز مهیا می شود. این در حالی است که کشورهای دیگر روی دستاوردهای ملی خود حساسیت زیادی دارند. کافی است نگاهی به شیوه آموزش شیمی در کتاب‌های آموزشی کشور‌هایی با زبان روسی بیندازید.

وی تاکید کرد: ما اگر بخواهیم به قله‌های درخشان اسلامی ایرانی دست یابیم، نباید دانشمندان و بزرگان گذشته را فراموش کنیم. وزرای علوم و آموزش پرورش طی دهه‌های قبل می‌توانستند به این مساله توجه بیشتری داشته باشند اما به مسایل دیگری پرداخته شد که ارزش ملی قابل توجهی از این حیث را نداشتند . باید دانشگاه ها به تشریح این کتب با کمک گروه‌های مختلف درسی بپردازند تا محصول آن، این بشود که کتب درسی تنها و تنها محل جولان تئوری های دانشمندان بیگانه نباشد. قرار نیست تنها نوع آموزشی که آن‌ها تهیه کرده‌اند، به دانش‌آموز ارائه شود. این شیوه آموزش موجب می‌شود که هیچگاه دانشجو و دانش‌آموز به خودباوری لازم در دانش و جسارت نظریه پردازی در قلمرو مورد تحقیق، دست نیابد.

انتهای پیام