کرونا چه تأثیری بر الگوی مصرف جامعه داشته است؟

مطالعات نشان می‌دهد که در دوره شیوع کرونا زمانی که مصرف‌کنندگان در خانه سپری می‌کنند ۴۵ درصد افزایش داشته است. این تغییر رفتار به دلیل قرنطینه و خارج نشدن از منزل و تعطیلی بسیاری از مشاغل است که تغییراتی را در سبک زندگی و نیازهای مردم ایجاد کرده است. تغییر اولویت‌ هزینه‌کرد، الگوی مصرف و تغییر اولویت نیاز به کالاهای اساسی از جمله این تغییرات هستند که برخی از آنها پس از اتمام دوره کرونا همچنان باقی می‌مانند اما برخی دیگر به وضعیت قبلی باز خواهند گشت. گرایش به خرید آنلاین، خانه‌نشینی، افزایش خرید محصولات بهداشتی، دورکاری، گرایش به استفاده از کلاس‌های آنلاین، سپری کردن زمان بیشتر در فروشگاه‌های مد و لباس آنلاین از تأثیرات دیگری است که می‌توان به آنها اشاره کرد.

مهراب عالی، جامعه‌شناس، در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به نظریه «جامعه مصرفی» در مباحث جامعه‌شناسی، اظهار کرد: براساس این نظریه، ساختار جامعه مدرن به جای پایه‌گذاری بر محور تولید کالا بر مصرف متکی است و انسان‌ها با نوع و شیوه مصرف تشخص اجتماعی پیدا می‌کنند و طبقه اجتماعی، جایگاه فرهنگی و اقتصادی جامعه با مصرف تعریف و مشخص می‌شود.

وی با ذکر اینکه در جامعه مصرفی، مصرف تعیین‌کننده ساختار جامعه است، ادامه داد: در جامعه مصرفی، افراد با شیوه لباس پوشیدن، نوع خرید کالا، انتخاب دانشگاه، انتخاب نوع کتاب‌ها برای مطالعه، انتخاب نوع ورزش تلاش می‌کنند طبقه اجتماعی خود را از دیگر افراد جامعه جدا کنند و ارتقا دهند؛ مثلاً اگر همه جوانان به‌طور عموم به فوتبال گرایش دارند و به این ورزش می‌پردازند، فرد مصرف‌گرا ورزشی متفاوت و گران‌قیمت مانند سوارکاری را انتخاب می‌کند و به آن می‌پردازد تا تمایز طبقه اجتماعی و فرهنگی خود را نشان دهد.

عالی چشم‌ و هم‌چشمی را یکی از عوامل پیشران در جامعه مصرفی دانست و توضیح داد: افراد در چنین جامعه‌ای به دنبال نمایش و خودنمایی و نشان دادن جایگاه و تشخص خود با محوریت نوع و شیوه مصرف هستند؛ کرونا با محدودیت‌هایی که در دورهمی‌ها و حضور در اجتماعات ایجاد کرد تا حدودی سبب کاهش مصرف‌گرایی فانتزی و تجمل‌گرایی شده است.

وی تصریح کرد: شیوع کرونا در جوامع بشری بر تمام ابعاد زندگی تأثیرات و تغییراتی را تحمیل کرده است و به دلیل اعمال محدودیت‌ها و تحمیل قرنطینه خانگی به افراد جامعه شاخص‌ها را در حیطه مصرف فرهنگی ارتقا داد چرا که افراد با ماندن در خانه فرصت بیشتری برای مطالعه و کتابخوانی یافتند. همچنین گسترش استفاده از شبکه‌های اجتماعی به دور از کارکردهای سرگرمی و تفریحی و با شیوه هدفمند و با رویکرد آموزشی و علمی از اتفاقات دیگر در دوران کرونا است.

عالی تأکید کرد: البته کرونا اقشار آسیب‌پذیر جامعه مانند خانواده‌های تحت پوشش نهادهای حمایتی، کودکان کار، معتادان، پاکبانان، بیماران صعب‌العلاج و بی‌خانمان‌ها و کارگران روزمزد را به شدت تحت تأثیر قرار داده و با مشکلات اقتصادی روبه‌رو کرده است. بنابراین ارتقای مصرف فرهنگی در خصوص این قشر موضوعیت ندارد و ناظر به قشر متوسط و بالاتر جامعه است.

این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه مصرف مواد آرایشی در دوره کرونا در ایران کاهش یافته است، بیان کرد: با این حال، شاهدیم که میزان استفاده از مواد بهداشتی، شوینده‌ها و مواد ضدعفونی‌کننده به میزان قابل توجهی افزایش یافته و به یکی از اولویت‌های سبد خرید خانواده‌ها تبدیل شده است؛ کاهش مصرف مواد آرایشی با ظهور کالاهای لوکس جدید مرتبط با کرونا همراه بوده و شاهد روی آوردن اقشار مرفه جامعه به استفاده از کالاهایی مانند ماسک‌ها و شیلدهای لاکچری و گران‌قیمت هستیم؛ لذا مصرف‌‍‌‌‌گرایی به شیوه دیگری در جامعه بازتولید شده است.

عالی با ذکر  اینکه کرونا سبب کاهش میزان ترددها و سفرها شد، گفت: این بیماری به شکل بی‌سابقه‌ای حضور انسان را در طبیعت، که همواره منشأ آسیب و تخریب بود، کاهش و آلودگی هوا را در شهرها تقلیل داد اما نباید آسیبی را که از مصرف فزاینده مواد شیمیایی و شوینده‌ها، مواد ضدعفونی‌کننده، ماسک و شیلد، زباله‌های بیمارستانی بر طبیعت وارد شده نادیده گرفت و چه‌بسا این مواد نيز تخریبی همپای تخریب‌های انسانی را بر طبیعت تحمیل کنند.

این جامعه‌شناس در پاسخ به این پرسش که آیا رفتارهای اصلاح شده در بخشی از جامعه در حیطه مصرف‌گرایی در  پساکرونا تداوم می‌یابد، بیان کرد: قابل پیش‌بینی نیست اما به‌نظر می‌رسد جامعه حتی با اَشکال و شیوه‌هایی متفاوت و جدید‌ی به عادت‌های پیشین خود در حیطه مصرف و تجمل‌گرایی بازگردد.