امام رضا(ع) و هنر گفت‌وگوی بین‌ادیانی؛ الگویی برای کاهش تنش‌های فکری و تمدنی

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین علی قنبری؛ مدیر اداره ارتباطات و بین‌الملل مجتمع  تاریخ، سیره و تمدن اسلامی المصطفی(ص)، در نشست علمی «نسبت گفت‌وگوی ادیانی در عیون اخبار الرضا(ع) با گفت‌وگوهای امروز دینی و بین‌المللی» که از سوی دفتر قم بنیاد علمی فرهنگی استان قدس رضوی برگزار شد با بیان اینکه تحلیل گفت‌وگوهای امام رضا(ع) براساس کتاب عیون اخبارالرضا(ع) برای دیپلماسی و به خصوص مقابله با اسلام‌هراسی کنونی بسیار واجب و مؤثر است گفت: باید از گفت‌وگوهای امام رضا(ع) الگو بگیریم و از فشارهای کنونی بکاهیم؛ عمدتا وقتی بحث گفت‌وگوی امام رضا(ع) مطرح است از واژه مناظره بهره می‌برند اما به نظر بنده گفت‌وگو تعبیر مناسب‌تری برای این موضوع است.

 

وی با بیان اینکه مناظره با هم بحث کردن و نظر در چیزی و یا به تعبیری مکالمه و گفت‌وگوی طرفینی است تا نظر خود را اثبات کنند، افزود: مناظره عمدتا بار منفی دارد، گویی یک فرد قصد دارد با حالتی دیکتاتوری بر دیگری غلبه کند، مباحثه نیز از ریشه بحث گرفته شده است و به معنای تبادل نظر و بحث بر سر یک موضوع است؛ واژه دیگر نیز احتجاج از ریشه حجت است و به معنای آوردن دلیل و برهان برای اثبات حقانیت یک سخن و عقیده و رفتار است و کسی که احتجاج می‌کند از نظر خود دفاع می‌کند و واژه دیگر نیز دیالوگ است؛ یعنی طرفین دنبال کشف حقیقت با احترام به طرف دیگر هستند که این بار مثبت در مناظره و یا واژگان دیگر وجود ندارد.

 

قنبری با بیان اینکه گفت‌وگوی بین ادیان از دوره خود پیامبر(ص) وجود داشته است، اظهار کرد: در دوره امام صادق(ع) نیز با تربیت شاگردان متخصص این کار تداوم یافت و تبلور گفت‌وگو در دوره امام رضا(ع) با عالمان ادیان مختلف شکل گرفت.  

 

مدیر اداره ارتباطات و بین‌الملل مجتمع تاریخ، سیره و تمدن اسلامی با بیان اینکه هدف مأمون از گفت‌وگوها عمدتا غلبه بر امام رضا(ع) بود، افزود: امام(ع) با تبدیل تهدید به فرصت این نگاه را تغییر دادند و مأمون را ناکام گذاشتند. امام رضا(ع) شروع بحث را با یک پرسش آغاز می‌کردند یا از طرف مقابل درخواست سؤال داشتند؛ این روش، روش همه حضرات معصومین(ع) حتی حضرت زهرا(س) است؛ وقتی عمران صابئی جهت مناظره با امام رضا(ع) آمد از ایشان اجازه گرفت که گفت‌وگو را با یک سؤال شروع کند و امام(ع) نیز بر رعایت عدالت و انصاف در سؤال تأکید فرمودند. سؤال عمران از امام رضا(ع) در مورد کائن و خالق اول شروع شد؛ البته عمدتا افراد از امام رضا(ع) در مورد توحید می‌پرسیدند و بعد منجر به بحث درباره امامت می‌شد. 

قنبری بیان کرد: عمران 25 تا 30 سؤال مختلف از امام رضا(ع) پرسید و در مورد امامت نیز علائمی از شان، علم، عصمت و مستجاب‌الدعوه بودن امام را بیان فرمودند. بنابراین گفت‌وگو با پرسش و یک چالش شروع شده است.

 

مدیر ارتباطات و بین‌الملل مجتمع تاریخ، سیره و تمدن اضافه کرد: امام رضا(ع) فرمودند: خدا ما را با یک روح پاک مؤید کرد که آن روح پاک، فرشته نیست و با گذشتگان هم همراهی نکرده است، مگر با رسول خدا؛ این روح با ائمه(ع) همراه است و یک ستونی از نور بین ما و خداوند است. امام(ع) به صورت غیرمستقیم در اثبات حقانیت خود به  پیامبر(ص) استناد فرمودند. 

 

وی با بیان اینکه روش دیگر امام رضا(ع) انتخاب واژگان ویژه در گفت‌وگو است؛ زیرا واژگان وزن و بار اجتماعی شخص را نشان می‌دهند، افزود: روش حضرت استفاده از آموزه‌های مورد اعتقاد طرف مقابل در مناظره و گفت‌وگو بود. مثلا عمران صابئی به مأمون گفت من چگونه با کسی مناظره کنم که نه او و نه پیامبر مورد اعتقاد او و نه کتابشان را قبول دارم؛ امام رضا(ع) فرمودند؛ اگر من بر اساس معتقدات خود شما با شما گفت‌وگو کنم چه خواهید گفت؟ حضرت به جاثلیق هم گفت: شما چگونه معتقد به الوهیت عیسی هستید و او گفت چون معجزه داشت؛ امام رضا(ع) فرمودند: منظور شما از معجزه چیست، او به زنده کردن مرده و... ارجاع داد و امام رضا(ع) فرمود این کارها را که ابراهیم و موسی نیز انجام می‌دادند، اما چرا کسی قائل به الوهیت این دو نفر نشد. این عالم مسیحی از عقیده الوهیت عیسی(ع) دست برداشت. 

قنبری با بیان اینکه استعاره، تمثیل و تشبیه از دیگر راه‌های گفت‌وگو بود که امام رضا(ع) از آن بهره برد، گفت: چون طرف مقابل(راس الجالوت) برای اثبات حقانیت پیامبرانشان به معجزه تأکید کردند، ایشان فرمودند؛ معجزه پیامبر ما که جاوید است. نمونه دیگر نیز گفت‌وگو با سلیمان مروزی از متکلمینی بود که معتقد به بدا نبود؛ حضرت از تشبیه این اعتقاد به اعتقاد یهود استفاده کردند و گفتند این عقیده شما شبیه یهود است که می‌گویند یدالله مغلوله و خدا جواب آنان را داده است که غلت ایدیهم ...؛ در انتها نیز فرموده است که معتقدین به این باور ملعون هستند. سلیمان از اعتقاد به اینکه خدا توانایی بر بدا ندارد سخن گفت و پاسخ خود را گرفت.

 

وی اضافه کرد: امام رضا(ع) از روش دیگری نیز بهره می‌بردند و آن بهره‌گیری از روش ائمه ماقبل خود بود؛ حضرت مدعی شدند که هر کسی لیاقت هدایت بشر را ندارد و کسی که در جایگاه امامت بشر قرار دارد دارای علائم و نشانه‌هایی است و در واقع ایشان بحث را از جایگاه صرفا اسلامی به دینی ارتقاء دادند. روش دیگر امام(ع)، آوردن استدلالات عقلانی و منطق برای پاسخ به پرسش‌های فرد مقابل بود. امام(ع) در مواردی که امکان استفاده از ادله نقلی وجود نداشت از ادله عقلی استفاده می‌کردند.

 

وی بیان کرد: ایشان در گفت‌وگو با سلیمان مروزی از اصول عقلی مورد پذیرش او بهره بردند؛ سلیمان معتقد بود، اراده و علم، سمع و بصر یکی است اما حضرت تفاوت علم و اراده را اثبات کردند. روش دیگر امام(ع)، بهره‌گیری از نقل قول از تورات و انجیل برای اثبات حقانیت پیامبر(ص) و قرآن کریم بود و وقتی خود علمای ادیان دیگر اعتراف کردند که فلان مطلب در انجیل و تورات در مورد پیامبر(ص) است از آنان پرسید که مراد از فلان مطلب از نظر شما چیست؟ ایشان همچنین با تلاوت آیاتی از قرآن با یک عالم اهل سنت محاجه کردند و عقیده باطل او را از بین بردند. امام با استناد به آیه: ان الله اصطفی؛ فرمودند؛ بهشت مقصد اصلی نبوده است که گفته شود حضرت آدم(ع) با اشتباهی که کرده است از بهشت رانده شد بلکه بهشت، دار تکلیف بود و گناه در آنجا معنا نداشته است یا این فرد اهل سنت در مورد حضرت یونس(ع) معتقد بود که او مجازات شد اما امام(ع) فرمودند: این سختگیری خداوند مجازات نبود بلکه به معنای سختگیری و مشکل‌گرفتن بر ایشان بود. 

قنبری با بیان اینکه روش دیگر امام رضا(ع) تکیه بر مشترکات انسانی و دینی بود، تصریح کرد: امام(ع) در مواجهه با جاثلیق که مبانی و منابع دین اسلام را قبول نداشت، از انجیل استفاده کردند و او را متقاعد کرد. 

 

قنبری با اشاره به پایان اخلاقی گفت‌وگو، ادامه داد: حضرت رضا(ع) نه از باب تحقیر و تضعیف حریف و کم کردن روی او با طرف مقابل گفت‌وگو می‌کردند و هدف ایشان بیان حقیقت و دفاع از آن بود و در نهایت اخلاق گفت‌وگو را پایان می‌دادند؛ لذا به طرف مناظره خود از جمله عمران صابئی گفتند آیا تفکر می‌کنی ای عمران؟

 

وی افزود: این ساختار گفت‌وگوی امام(ع) نشان می‌دهد که سخنان ایشان صرفا مباحثه نظری نبوده است بلکه گفت‌وگویی هدفمند جهت هدایت فکری و اخلاقی مخاطب بود. 

 

قنبری با اشاره به تغییرات دوره مدرن در رسانه و فضای فرهنگی تأکید کرد: بهره‌بردن از تفکرات و رفتار امام رضا(ع) در گفت‌وگو به شدت مورد نیاز گفت‌وگوهای بین‌المللی و تمدنی مدرن امروزی است. 

 

مدیر ارتباطات و بین‌الملل مجتمع تاریخ، سیره و تمدن اسلامی با اشاره به روش امام رضا(ع) در گفت‌وگوهای بین‌المللی، گفت: پذیرش چارچوب اعتقادات طرف مقابل بر اساس یک نقطه مشترک اولین روش امام(ع) بود، یعنی ایشان با اعتقادات شیعه شروع نمی‌کردند. دوم اینکه حضرت دنبال منطق مشترک و محوریت عقل بودند و محور سوم در گفت‌وگو نیز هدایت مسیر گفت‌وگو به سمت نقاط ضعف حریف و قرار دادن آن به عنوان ماده اصلی منطق و استدلال تا شخص به بن بست برسد و تسلیم شود و البته تسلیم به معنای تحقیر نبود.