زن، دین و حقوق؛ چشماندازی نو در نواندیشی دینی
پژوهشگر اندیشه دینی معاصر، در هماندیشی «نواندیشی دینی و حقوق زنان» با اشاره به نقدهای فمنیستهای مسلمان به اجتهاد فقهی و نگاه سنتی به زن، گفت که فقه سنتی بیشتر بر کنترل و تبعیت زنان متمرکز است و تجربه و حقوق واقعی زنان در فرایند اجتهاد نادیده گرفته میشود.
به گزارش ایکنا، حجتالاسلام و المسلمین سیدحمید موسویان، پژوهشگر پژوهشکده اندیشه دینی معاصر، در هماندیشی «نواندیشی دینی و حقوق زنان» که ۱۹ آذرماه و با همکاری پژوهشکده اندیشه دینی معاصر و معاونت امور زنان ریاست جمهوری برگزار شد، با اشاره به محورهای مورد توجه زنان فمنیست مسلمان گفت: یکی از دغدغههای اصلی آنان، مباحث فقهی و حقوقی مرتبط با موضوع زن است؛ با این حال بسیاری از فمنیستهای مسلمان تمرکز خود را بر تفسیر قرآن و روایت گذاشتهاند و همه وارد حوزههای حقوقی و فقهی نشدهاند.
وی اظهار کرد که خانم زیبا میرحسینی و خانم یاعلی از نامداران عرصه فمنیسم دینی هستند و دغدغه اصلی آنان عدالت و برابری جنسیتی است که در تفسیر قرآن، حدیث و فقه دنبال میکنند.
موسویان افزود که نقدهای فمنیستها شامل اجتهاد فقهی، الهیات، روششناسی، هرمنوتیک، معرفتشناسی و هستیشناسی میشود. از نظر آنان، در بخش هستیشناسی فهم ما از هستی دچار اشکال است و به همین دلیل جایگاه زن در عالم به درستی شناخته نمیشود. محور اصلی دیدگاه آنان، تمایز میان «جنس» و «جنسیت» است؛ جنس به معنا زیستشناختی است، اما جنسیت امری اجتماعی است و میتواند تغییر کند و تحول یابد.
این پژوهشگر ادامه داد که سابقه طولانی سیطره پدرسالاری در زندگی بشری باعث شکلگیری ذهنیتی شده که حتی زنان گاهی خود را محدود به فهمی سنتی میدیدند. نکته دیگر این است که جسم زن در مباحث فقهی و حقوقی مورد کنترل قرار میگیرد و نگاه مردسالارانه بر آن حاکم است.
تفاوت تقدس دین و فهم از دین
موسویان با بیان اینکه شریعت و دین مقدس هستند، اما آیا برداشت ما از دین هم مقدس است؟» افزود: «فمنیستها میپرسند چرا تقدس شریعت به تقدس فهم ما از دین نیز سرایت کرده است؟ وی ادامه داد که از نگاه آنان، فقه دانشی مردمحور است و زنان همواره در حاشیه قرار داشتهاند. به همین دلیل در ایران، هرگاه از زن سخن گفته میشود، فورا سراغ موضوع خانواده میرویم، اما اگر زنی تشکیل خانواده ندهد، سکوت حاکم است.
این پژوهشگر همچنین گفت: در برداشت ما از متون دینی، محوریت توحید غالب نیست. به عنوان مثال، واژه «قانتات» در قرآن به معنای «قانت بودن در برابر خداوند» آمده، اما مفسران در سوره نساء آن را به معنای «تبعیت زن از شوهر» تفسیر کردهاند. او پرسید: «توحید در این تفسیر کجاست؟»
موسویان در ادامه به بیتوجهی به روش بیان خدا در قرآن اشاره کرد و توضیح داد: قرآن در مباحث فقهی و حقوقی به شکل مشخصی بیان شده است، اما ما در تفسیر فقهی، رفتار و برداشت متفاوتی داریم.
نقد روشی فمنیستها به اجتهاد فقهی
موسویان با اشاره به نقدهای روشی گفت: موضوعاتی که در متون دینی آمده، وابسته به زمان و مکان است، اما تعمیم آن به همه زمانها و مکانها مستلزم دلیل است. مسئله دیگر متنمحوری است؛ یعنی گاهی آنقدر روی متن تمرکز میکنیم که از هدف اصلی آن غافل میمانیم. همچنین علوم جدید در روند فقهی مورد توجه نیست و فقیه آن را وظیفه خود نمیداند و به عنوان لطف و منت تلقی میکند.
این پژوهشگر افزود: مسائلی مانند برابری و حقوق شهروندی، موضوعاتی هستند که فقه یا وارد آنها نشده یا کمتر پرداخته است. اجتهاد فقهی نیز تجربه واقعی زنان را لحاظ نمیکند؛ فقیه قصد دارد حکم و فتوا صادر کند، اما زنان در این فرایند نقشی ندارند. برای احکامی که درباره زنان صادر میکنیم، آیا نباید تجربه خود زنان را هم در نظر بگیریم؟
انحصار اقتدار دینی به مردان
موسویان افزود: انحصار اقتدار دینی در دست مردان یکی دیگر از مشکلات این حوزه است، زیرا زنان فرصت ابراز نظر نداشتهاند، در حالی که در قرن اول هجری یک سوم احادیث توسط زنان نقل شده است. مسئله دیگر این است که فقها به دنبال مبانی ثابت و کلی هستند و بنابراین سراغ شهرت و اجماع در اصول فقه میروند، اما آیا این مباحث همیشه قابل پذیرش است؟
وی همچنین به نقدهای زبانشناختی فمنیستهای مسلمان اشاره کرد و توضیح داد: «زبان فقه، تکلیفمحور و از بالا به پایین است؛ یعنی میگوید ای مخاطب، باید این کار را بکنی و آن کار را نکنی، در حالی که قرآن چنین زبانی ندارد و این متاثر از فضای تاریخی فقه است.»
موسویان در پایان گفت: از نظر زبانشناسی، متن دینی گاه از بستر خود جدا میشود و به صورت انتزاعی فهمیده میشود. به عنوان مثال، جمله «الرجال قوامون علی النساء» برای همه زمانها و مکانها محوریت پیدا میکند، در حالی که قوامیت رجال در دوره پیامبر با یک تفسیر خاص مطرح شده و موضوع دیگری است که خداوند خواسته است ساختار خانواده بر اساس قوامیت شکل گیرد.
انتهای پیام
