انتقال «مقام‌ها» و اهمیت آن در ترتیل

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) شیوه ترتیل خوانی به عنوان یکی از شیوه‌های پرطرفدار در تلاوت قرآن است و زمانی ترتیل را می‌توان به نحو احسن اجرا کرد که به قواعد و مبانی آن آشنایی داشت، بحث انتقال مقام‌ها یکی از مباحثی است که دانستن آن در ترتیل از اهمیتی بالایی برخوردار است.
در تلاوت قرآن انتقال از یک مقام به مقام دیگر به دو شکل، صورت می‌گیرد

• حالت اول، تبدیل یک مقام یا انتقال مقام به مقام دیگر در همان پرده‌ای که مقام قبلی خوانده می‌شود
• حالت دوم، انتقال از یک مقام به مقام دیگر در یک پرده جدید که ممکن است بالاتر یا پائین‌تر از پرده مقام قبلی باشد
  

برای مثال می‌توان به تبدیل مقام رست به بیات اشاره کرد

در این جا

از درجه دوم مقام رست می‌توانیم مقام بیات را آغاز کنیم، یعنی این مقام بیاتی را که می‌خوانیم عملاً نت اول(نت شاهد) آن، یک پرده بالاتر از مقام رست قرار می‌گیرد و صدا کمی بالاتر می‌آید.

نکته

در نوع تلاوتی که به اصطلاح «ترتیل» نامیده شده است، اگر انتقال‌ها کمی کمک کند به این که قاری پرده‌های صوتی را عوض کند، تلاوت او کمتر به تکرار می‌افتد و علاوه بر این که شنونده فضاهای جدیدتری را می‌شنود، کمتر خسته می‌شود. به هر حال انتقالی که مقام بعدی دقیقاً در همان پرده مقام قبلی خوانده می‌شود، یعنی نت شاهد آن همان نت شاهد مقام قبلی است.

اگر فرض کنیم از یک درجه صوتی آغاز کنیم و یک صدایی را بخوانیم بعد از آن

• یک پرده بالاتر
  
• بعد نیم پرده بالاتر
  
• بعد از آن یک پرده بالاتر بخوانیم
  

چینشی صورت می‌گیرد. به این معنا که

• نت اول، بعد از آن، نت دوم یک پرده بالاتر
  
• نت سوم، نیم پرده بالاتر از نت دوم 
  
• نت چهارم، یک پرده بالاتر از نت سوم

این شکل هر وقت وجود داشته باشد مقام «نهاوند» را می‌شنویم، البته چند نوع مقام نهاوند داریم و فعلاً در قسمت ابتدائیات آن که به آن «دنگ» گفته می‌شود صحبت می‌کنیم.

اگر کسی نت سوم را که با نت قبلی نیم پرده فاصله داشت نیم پرده بالاتر ببرد، یعنی به نت چهارم آن را نزدیک‌تر کند، این مقام تغییر کرده یعنی درجه سوم آن نیم پرده بالاتر رفته و در نتیجه مقام «عجم» ایجاد می‌شود.
پس این مقام در همان پرده مقام تبدیل شد، یعنی هر پرده‌ای که شروع مقام نهاوند بود، همان پرده، پرده شروع مقام عجم شد، به این نحوه انتقال، انتقال هم پرده یعنی در همان درجه قبلی می‌گویند.

نکته 1
این مقاماتی که ما داریم از آنها به وفور استفاده می‌کنیم -نه مقاماتی که کمتر از آنها استفاده می‌کنیم- یک شباهتی، در یک پرده، همه آنها به هم دارند و آن هم «پرده پنجم» است.

نکته 2
تقریباً مقاماتی که ما داریم استفاده می‌کنیم، فاصله نت اول تا پنجم آنها همگی یکسان است

مثلاً
مقام عجم و نهاوند فاصله نت اول تا سوم آنها باهم فرق دارد و همین هم عامل تحول و تغییر آنها می‌شود اما همه اینها فاصله بین اول تا پنجمشان یکی است، پس با این حساب فاصله درجات مقامی که معمولاً می‌خوانیم همه آنها یکسان است یعنی جمع اینها با هم سه و نیم پرده است.

مثال این مورد در مقام بیات

• از نت اول تا دوم هفتاد و پنج صدم
  
• از نت دوم تا سوم هفتاد و پنج صدم که مجموعاً می‌شود یک و نیم پرده
  
• از نت سوم تا چهارم یک پرده که می‌شود دو و نیم پرده
  
• از نت چهارم تا پنجم هم یک پرده که در نهایت می‌شود سه و نیم پرده
  

مثال دیگر: مقام نهاوند

• از نت اول تا دوم یک پرده
  
• از نت دوم تا سوم نیم پرده
  
• از نت سوم تا چهارم یک پرده
  
• از نت چهارم تا پنجم یک پرده که مجموعاً می‌‌شود سه و نیم پرده
  

مقام‌های رست و ... نیز به همین منوال بوده و سه و نیم پرده می‌شود.

وقتی در نت پنجم یک مقام قرار گرفتیم، این نت پنجم می‌تواند نت پنجم هر مقامی باشد و این جا است که امکان ریل عوض کردن و تغییر نت‌های پایینی به وجود می‌آید و شنونده در اول آن نفس، احساس می‌کند قاری در حال خواندن مقام قبلی است اما به یک باره احساس می‌کند که مقام تغییر کرده است.  
این خیلی مهم است که قاری از چه نقطه‌ای(نتی) این کار را انجام دهد، البته نقطه چهارم(درجه چهارم) مقام هم تقریباً این ویژگی را دارد مگر در دو یا سه مقام که به این صورت نیست.

در نتیجه

درجه پنجم مقام بهترین و مطمئن‌ترین مکان برای انتقال مقام است و در بعضی از قسمت‌ها هم می‌توانیم از درجه چهارم استفاده کنیم که هیچ اشکالی ندارد، اما بهترین نوع انتقال که کمتر تغییر ناگهانی احساس می‌شود، انتقال از نت پنجم است.

ادامه دارد...
برگرفته از نکات آموزشی برنامه رادیویی «آموزش ترتیل» به کارشناسی احمد ابوالقاسمی، قاری بین‌المللی قرآن